Yazar: Eric Berne

Janr: Psixologiya. Kommunikasiya nəzəriyyəsi. Şəxsi inkişaf.

Eric Berne-in “Games People Play” əsəri gündəlik ünsiyyətin niyə bəzən təkrar-təkrar eyni ssenaridə ilişib qaldığını izah edən praktik bir xəritədir. Kitabın mərkəzində Transaksion Analiz (TA) dayanır: insanlar bir-biri ilə danışanda təkcə söz deyil, “ego vəziyyəti” də ötürürlər və gizli mesajlar davranışları idarə edir.

Nəzəri baza (TA-nın qısa xülasəsi)

• Ego vəziyyətləri: Valideyn (P) — qayğıkeş və ya tənqidçi; Yetkin (A) — fakta söykənən, sakit; Uşaq (C) — azad, yaradıcı və ya itaətkar, incik.
• Transaksiyalar: tamamlayıcı (axın “uyğundur”), kəsişən (söhbət ilişir) və gizli/ulterior (üst səthdə bir mesaj, alt qatda başqa niyyət).
• “Oyun” nədir? Təkrarlanan, proqnozlaşdırılan, bir neçə gizli transaksiyanın ardıcıllığıdır; finalda “mükafat/payoff” var — emosional boşalma, özüyə haqq qazandırma, məsuliyyətdən yayınma və s.
• Zamanın quruluşlandırılması: təkliyi və gərginliyi azaltmaq üçün insanlar vaxtı geri çəkilmə, rituallar, boş söhbətlər/pastime, fəaliyyət, oyunlar, intimlik ilə doldurur. Oyunlar, intimliyin risklərinə girmədən “enerjini” çıxarmağın təhlükəsiz (amma zərərli) yoludur.

Oyunların anatomiyası

• Səth vs. alt mesaj: səthdə məntiqli sözlər gedir, altda gizli “psixoloji müqavilə”.
• Rollar: tez-tez Qurban, Xilaskar, Təqibçi rolları arasında sürüşmə baş verir (drama dinamikası).
• Mükafatlar:
  • Daxili psixoloji: köhnə inancı təsdiqləmək (“Məndən iş çıxmaz”).
  • Xarici psixoloji: diqqət, maraq.
  • Sosial: rol statusu (“məsləhət verən”, “şikayətçi”).
  • Bioloji: “stroklər” — diqqət, toxunuş, göz təması.
  • Ekzistensial: “Dünya belədir” qənaətini möhkəmləndirmək.

Seçilmiş oyunların dərin təhlili

“Niyə etmirsən? — Hə, amma…” (Why Don’t You — Yes, But)

• Səhnə: Şəxs problem danışır, başqaları həll təklif edir; hər həllə “Hə, amma…” cavabı gəlir.
• Gizli niyyət: “Həll istəmirəm, təsdiq istəyirəm ki, problemim ‘həllolunmaz’dır.”
• Payoff: Məsləhətçilər yorulur, o isə “görürsüz, heç nə işləmir” inancını möhkəmləndirir.
• Antitez: Məsləhət vermə, “Sən nə etməyi planlayırsan?” kimi Yetkin sualla məsuliyyəti qaytar.

“Məni vur” (Kick Me)

• Səhnə: Şəxs özünü elə aparır ki, tənqid və ya rədd cavabı qaçılmaz olsun.
• Gizli niyyət: “Mən həmişə haqsızlığa məruz qalıram” ssenarisini doğrulamaq.
• Payoff: Zərərçəkən statusu, özünə rəhm.
• Antitez: Sərhəd qoy, tənqidi faktlarla və sakit tonda Yetkin-yetkin dialoqa çevir.

“Səni tutdum!” (Now I’ve Got You, You SOB)

• Səhnə: Qarşı tərəfin kiçik səhvi böyüdülür; hücum üçün bəhanə.
• Gizli niyyət: “Sən pis/etibarsızsan” sübutu.
• Payoff: Üstünlük, qəzəbin boşalması.
• Antitez: Faktı həcmində saxla, emosional eskalasiyadan imtina et, mövzunu həllə yönəlt.

“Sən olmasaydın…” (If It Weren’t For You)

• Səhnə: Öz arzularını reallaşdırmamaq üçün partnyoru, patronu və ya şəraiti bəhanə etmək.
• Gizli niyyət: Risk almamaq, uğursuzluq qorxusundan yayınmaq.
• Payoff: Məsuliyyəti ötürmək, rahatlıq.
• Antitez: Seçimin sahibliyini qaytar: “Nəyi, kimin üçün seçirsən?”; kiçik addımlarla real plan.

“Bax, məni buna məcbur etdin” (See What You Made Me Do)

• Səhnə: Səhv və ya öfkeyə görə başqasını günahlandırmaq.
• Gizli niyyət: Günahkarlıqdan qaçış.
• Payoff: Üzrxahlıq tələb etmək, nəzarəti saxlamaq.
• Antitez: Fərdi məsuliyyətə fokus: “Nə etdiyimə mən cavabdehəm.”

“Alkoqolik”

• Səhnə: Ətrafdakılar Xilaskar/Təqibçi roluna keçir, dövr təkrarlanır.
• Gizli niyyət: Sistem hər kəs üçün öngörülen rollar yaradır.
• Payoff: Hər kəs tanış emosional dividendini alır.
• Antitez: Rol oyununun adını qoymadan sərhəd və resurs yönləndirməsi; məsuliyyətin sahibinə qaytarılması.

Qeyd: Kitabda genderlə bağlı bəzi oyun adları və izahlar bu gün üçün köhnəlmiş ola bilər; müasir etik-ləhcə ilə işləmək vacibdir.

Münasibətlər və iş mühiti üçün praktik kompas

• Oyun siqnalları: təkrarlanan şikayətlər, “Hə, amma…” refleksi, qəfil emosional çevrilmələr, tələsik təhrik, ironiya ilə gizlədilmiş atmacalar.
• Dayandırma texnikaları (antitez):
  • Yetkin-Yetkin üsluba qayıt: fakt, seçim, nəticə.
  • Metakommunikasiya: proses barədə sakit şərh (“Fikir verirəm ki, həll təklif edəndə sən narahat olursan; gəlin əvvəlcə məqsədi müəyyənləşdirək”).
  • Sərhəd qoyma: mövzu, ton, vaxt məhdudiyyəti.
  • Mükafatı dəyişmək: oyunu qidalandıran diqqət/reaksiyanı kəsmək, konstruktiv davranışı “stroklamaq”.
  • Məsuliyyəti qaytarmaq: “Sənin seçimin nədir?”
• Komanda idarəetməsi: rolların sürüşməsini izləmək, “xilaskar menecer” tələsindən qaçmaq, məsuliyyəti paylamaq, retrospektivdə oyun səhnələrini xəritələndirmək.
• Cüt-münasibətlər: “məsləhət döngəsi”ni bağlamaq, “Hə, amma…”ya qarşı birgə problem tərifi, ehtiyacların açıq ifadəsi, mükafat sistemini dəyişmək.

Güclü tərəflər və məhdudiyyətlər

• Güclülər: gündəlik dillə praktik model, davranışı və “niyyəti” eyni kadrda göstərir, terapiya və biznesə transfer oluna bilir.
• Məhdudiyyətlər: bəzən etiketləmə riski yaradır, mədəniyyətlər üzrə tətbiq fərqli ola bilər, bəzi terminlər gender-biaslıdır, elmi eksperimental sübutlar bərabər paylanmayıb. Bu səbəbdən etik həssaslıq və konteks vacibdir.

Ssenari (script) baxışı

Oyunlar çox vaxt uşaqlıqda formalaşmış “həyat qərarları”nı gücləndirir. Şüurlu Yetkin mövqeyə qayıtmaq — yeni qərarlar, yeni sərhədlər, yeni mükafat mexanizmləri — ssenarini dəyişməyin yoludur.

Özünü-yoxlama sualları

• “Bu dialoq mənə hansı tanış hissi qazandırır?”
• “Mən indi hansı ego vəziyyətindəyəm? Qarşı tərəf hansındadır?”
• “Mənim gizli gözləntim nədir?”
• “Bu oyunu dayandırsam, nədən qorxuram və nə qazanaram?”
• “Yetkin-yetkin danışıq üçün bir cümləm nə ola bilər?”

Mini “cheat-sheet”

• Oyunu tanı: təkrar, gizli niyyət, proqnozlu sonluq.
• Payoffu kəs: diqqət və emosional qazancı dəyiş.
• Antitez ver: hədəf, seçim, cavabdehlik.
• Sərhəd+metakommunikasiya: prosesi şəffaf et, tonu sabit saxla.
• Yaxşı alternativ: oyun yerinə intimlik və ya real problem həlli.