Yazar: Sabahattin Ali

Janr: Psixoloji drama. Psixoloji roman. romantik romanı.

Sabahattin Ali’nin “İçimizdəki Şeytan” adlı əsəri, Türk ədəbiyyatının ən mühüm psixoloji romanlarından biridir. Bu əsər, təkcə bir məhəbbət hekayəsi kimi görünməsə də, əslində insan təbiətinin, cəmiyyətlə olan əlaqələrinin və fərdin içindəki qaranlıq tərəflərin dərindən araşdırıldığı bir başyapıtıdır. Roman, həmçinin insanın öz kimliyi ilə üzləşməsini, cəmiyyətin dayatmalarına qarşı mübarizəsini və varlıq böhranını çox incə və mürəkkəb şəkildə təsvir edir.

Əsərin Əsas Mövzuları:

1. İçsel Çatışma və İnsan Təbiəti:
   • “İçimizdəki Şeytan”, romanın baş qəhrəmanı Selimin, içindəki qaranlıq tərəflə üzləşməsini və həyatını bu daxili çəkişmələrə görə formalaşdırmasını təsvir edir. Selim, öz arzusunu həyata keçirmək istəyərkən cəmiyyətin ona qoyduğu əxlaqi və sosial sərhədlər arasında sıxışır. Bu, onu öz içindəki “şeytan”la, yəni neqativ və destruktiv duyğularla qarşı-qarşıya qoyur.
   • Selim’in həyatında həm müsbət, həm də mənfi təsirlər daşıyan bir çox insan var. O, həm münasibətlərində, həm də həyatının müxtəlif anlarında bir tərəfdən öz arzusunu, digər tərəfdən isə ətrafındakıların gözləntilərini məmnun etməyə çalışır. Əsərdəki “şeytan” anlayışı, məhz bu daxili qarşıdurmanın və şəxsiyyətin parçalanmasının simvoludur.
2. Aşk və Münasibətlər:
   • Romanın əsas mövzularından biri də aşk və münasibətlərdir. Selim’in əlaqələri, yalnızca romantik bir bağ kimi deyil, onun daxili dünyasını anlamağa çalışan, konfliktlərlə dolu bir səyahət kimi təqdim edilir. Əslində, Selim’in içindəki qarışıqlıq və psixoloji gərginliklər, onun münasibətlərində də özünü göstərir.
   • Aşk, romana çox vaxt yıkıcı və məhv edici bir güc kimi daxil olur. Selim, qarşısındakı qadınlarla qurduğu əlaqələrdə, həmişə özünün bəzi mənfi xüsusiyyətlərini ortaya qoyur. Onun aşkı, bir tərəfdən onu həyata bağlayır, digər tərəfdən isə hər dəfə başqa bir dərin boşluğa sürükləyir.
3. Cəmiyyət və Fərd:
   • Cəmiyyətlə fərd arasındakı konflikt, romanın ən güclü mövzularındandır. Selim, özünün fərdi arzularını həyata keçirmək istəyərkən cəmiyyətin ona dayatdığı əxlaqi qaydalara qarşı çıxır. Bu cəmiyyətə qarşı olan uyumsuzluğu, onun həmişə bir xarici dünyanın təzyiqi altında olmasına səbəb olur.
   • Əsərdə, toplumun fərdi boğan, onun azadlığını məhdudlaşdıran gücü çox açıq şəkildə göstərilir. Cəmiyyətin dayatmaları ilə fərdin şəxsi arzuları arasındakı gərginlik, Selim’in həyatını davamlı olaraq çətinləşdirir. Bu, hər bir insanın qarşılaşdığı və başını əymək istəmədiyi bir mövzudur: cəmiyyətlə qarşıdurma.
4. Azadlıq və Yalnızlıq:
   • Selim, azadlıq arzusunda olan bir şəxsdir, amma bu azadlıq həm öz daxili aləmi ilə, həm də xarici dünya ilə olan münasibətləri ilə pozulur. O, özünü bir tərəfdən həyatda sıxışmış, digər tərəfdən isə azadlıq axtarışında hiss edir.
   • Yalnızlıq mövzusu da romanın vacib elementlərindəndir. Selim’in yalnızlıq hissi, onu öz daxili dünyasına sürükləyir və zamanla bu yalnızlıq onun içindəki qaranlıq “şeytan”la qarşılaşmasına səbəb olur. Əsərdə yalnızlıq həm fiziki, həm də psixoloji bir durum olaraq təqdim edilir.
5. Fərdi Çöküş və Karamsarlıq:
   • Romanın sonunda, Selim’in psixoloji çöküşü, onun öz kimliyini, həyatını və münasibətlərini başdan sona qədər qiymətləndirməsi nəticəsində baş verir. Selim, içindəki “şeytan”la (yəni mənfi duyğular və psixoloji sarsıntılarla) başa çıxa bilmir və bu, onun həyatını məhv edir.
   • Romanın sonu, karamsar bir perspektivlə bitir. Selim’in daxili çöküşü, onun və ümumiyyətlə modern insanın yaşadığı varoluş böhranını simvollaşdırır. Bu, insanın içindəki qaranlıqla üzləşməsi və son nəticədə həmin qaranlıqla həmahəng bir həyat yaşaması anlamına gəlir.

Psixoloji Təhlil:

Psixoloji təhlil romanın ən vacib aspektlərindəndir. Sabahattin Ali, Selim’in iç dünyasını və daxili vəziyyətini çox incə şəkildə təsvir edir. Selim, özünün mənfi xüsusiyyətləri, ətrafındakı insanlarla olan münasibətləri və cəmiyyətin dayatdığı əxlaqi təzyiqlər qarşısında gücsüz qalır. O, həm ətrafındakı insanlar tərəfindən təsirlənir, həm də özünün daxilindəki boşluqlarla mübarizə aparır.

Selim’in ruhi vəziyyəti, zamanla daha da pisləşir. O, özünü bir növ ölü bir varlıq kimi hiss edir və hər hansı bir anlam və məqsəd tapmaqda çətinlik çəkir. Bu, xüsusilə onun aşklarındakı qeyri-sabitliklə, qorxu və qeyri-müəyyənliklə açıq şəkildə əks olunur.

Nəticə:

“İçimizdəki Şeytan” sadəcə bir məhəbbət romanı deyil, həm də insanın daxili çətinliklərini, cəmiyyətlə olan qarşıdurmalarını və varoluşsal böhranlarını dərindən incələyən bir əsərdir. Sabahattin Ali, bu əsərlə insanın içindəki qaranlıq tərəflərlə, toplumla və öz kimliyi ilə üzləşməsini və nəticədə yaşadığı yalnızlığı ustalıqla təqdim edir. Əsərdəki psixoloji təhlil, bu gün də insanların hiss etdiyi içsel boşluq və çətinlikləri təmsil edir.