Nizami Gəncəvi – Xosrov və Şirin

2025-09-21

Janr: romantik dastan, məhəbbət poeması, klassikədəbiyyat,

Ümumi baxış
Nizami Gəncəvinin 1180-ci illərdə qələmə aldığı “Xosrov və Şirin” “Xəmsə”nin ikinci poemasında yer alır və onun ən məşhur məhəbbət dastanlarından biridir. Əsər yalnız bir sevgi hekayəsi deyil, həm də siyasi, fəlsəfi, etik və estetik qatlarla zəngin olan bir bədii abidədir. Burada sevgi ilə hakimiyyət, fərdi arzularla ictimai vəzifələr, insanla tale arasında ziddiyyətlər qarşılaşdırılır.

Mövzu və ideya

Əsərin mərkəzində Sasani şahzadəsi Xosrov Pərviz və Şirinin sevgisi dayanır. Lakin bu sevgi sadəcə romantik bir macəra deyil – o, həm də:

İnsan həyatında eşqin gücünü və fədakarlığını göstərir.
Hakimiyyət və eşq dilemmasını işıqlandırır.
Xəyanət, sadiqlik, səbr və qürur anlayışlarını qarşılaşdırır.
Qadın obrazı ilə ideal gözəllik və mənəvi bütövlüyün simvolu yaradılır.

Əsərin əsas ideyası: həqiqi sevgi maddi imkan, taxt-tac, siyasi oyunlardan üstündür; o, insanı saflaşdıran və yüksəldən qüvvədir.

Süjetin əsas xətləri

Xosrov gənc şahzadədir, dünyaya hakim olmaq arzusu ilə yaşayır. Onun yolunu məhəbbət və hakimiyyət seçimləri çətinləşdirir.
Şirin gözəlliyi və mənəvi saflığı ilə seçilən müstəqil qadındır. O, sevginin gücünü və ləyaqəti qorumağı təmsil edir.
Fərhad – əsərin faciəvi qəhrəmanı. O, saf məhəbbəti ilə seçilir, Şirin uğrunda dağları yarmağa hazırdır, lakin bu sevgi nəticəsiz qalır.

Hadisələr Xosrovun hakimiyyət uğrunda mübarizəsi, saray intriqaları, Şirinin qətiyyətli mövqeyi və Fərhadın faciəsi üzərində inkişaf edir.

Əsərin fəlsəfi və psixoloji qatları

Sevgi – kamilliyin yolu kimi: Nizami eşqi yalnız bəşəri hiss kimi deyil, həm də insanın mənəvi yüksəlişinə aparan qüvvə kimi təqdim edir.
Hakimiyyətin yükü: Xosrov taxta çıxsa da, şəxsi həyatında azad deyil. Bu, Nizaminin siyasi hakimiyyətin insanı bəzən xoşbəxt etmədiyi fikrini göstərir.
Qadın iradəsi: Şirin yalnız gözəlliyi ilə deyil, həm də müdrikliyi və azad seçimi ilə fərqlənir. O, qadının cəmiyyətdə yüksək rolunu simvolizə edir.
Fərhad obrazı – əsl məhəbbətin, fədakarlığın, lakin həm də həyatın amansızlığının göstəricisidir. Onun faciəsi məhəbbətin təkcə xoşbəxtlik deyil, həm də iztirab gətirə biləcəyini sübut edir.

Əsərin bədii xüsusiyyətləri

Qəhrəmanların simvolikliyi:
- Xosrov – güc, hakimiyyət, ehtiras.
- Şirin – saf məhəbbət, gözəllik, müdriklik.
- Fərhad – fədakarlıq, sədaqət, faciə.
Təbiət təsvirləri: Sevgi səhnələri ilə təbiət mənzərələri arasında harmoniya yaradılır.
Poetik üslub: Qafiyə və ritm, təşbihlər, metaforalar vasitəsilə hisslər emosional dərinlik qazanır.
Mədəni qat: Əsər yalnız Azərbaycan deyil, ümumşərq ədəbiyyatında qadın azadlığı, məhəbbət fəlsəfəsi və hökmdar məsuliyyəti mövzularını zənginləşdirib.

Əsərin əhəmiyyəti

Azərbaycan və dünya ədəbiyyatında ən böyük məhəbbət dastanlarından biridir.
Qadın qəhrəmanın güclü iradəsi ilə klassik Şərq poeziyasında yeni mərhələ açıb.
Əsər əsrlərdir musiqiyə, təsviri sənətə, teatr və kinoya mövzu olub.
Nizaminin humanist dünyagörüşünü və bəşəri ideyalarını parlaq şəkildə ifadə edir.