Yazar: Mark Twain
Janr: Sosial roman. Psixoloji roman. Satirik roman.
Ümumi təsvir
Mark Twain-in 1894-cü ildə nəşr olunmuş “Axmaq Vilson” (Pudd’nhead Wilson) romanı yazıçının ən qaranlıq, lakin ən dərin əsərlərindən biridir. Twain burada satiranı, detektiv elementləri, psixoloji analizləri və sosial tənqidi birləşdirərək XIX əsr Amerikanın cəmiyyətini güzgü kimi göstərir. Əsərdə köləlik, irqçilik, kimlik böhranı, sosial damğalar və hüququn ədalət mexanizmi sual altına alınır. Roman oxucuya təkcə bir intriqa hekayəsi yox, həm də cəmiyyətin ədalətsiz strukturlarının sarsıdıcı portretini təqdim edi
Əsərin süjeti və struktur xətləri
Əsərin başlanğıcında diqqət yetirilən hadisə – bir qaradərili kölə qadının uşağını, ağdərili sahibinin uşağı ilə dəyişməsidir. Bu hadisə həm romanın dramatik yükünü, həm də onun fəlsəfi məğzini təşkil edir. İllər keçdikcə, ağ kimi böyüdülən qaradərili uşaq cəmiyyətin “ağ imtiyazlarından” istifadə edir, həqiqi ağ uşaq isə köləlik taleyi yaşayır. Bu dəyişiklik sosial kimliyin əsassızlığını göstərən güclü satirik jestdir.
Digər xətt – “Axmaq” ləqəbini daşıyan Vilsonun hekayəsidir. O, əslində çox zəkalı, müşahidə qabiliyyəti yüksək bir hüquqşünasdır. Lakin kiçik bir zarafatı səbəbilə insanlar ona “axmaq” damğası vurur və uzun illər onun həqiqi dəyərini görmürlər. Romanın sonlarında məhkəmə səhnəsində məhz Vilsonun müşahidələri həqiqəti açır və ədaləti bərpa edir. Bu isə sosial damğaların yalançı olduğunu göstərir.
Əsas mövzular və ideyalar
1. Kimlik və irqin sosial konstruksiyası
Roman göstərir ki, irq anlayışı bioloji deyil, sosial kateqoriyadır. Uşaqların qarışdırılması sübut edir ki, insanın taleyi onun qanından çox cəmiyyətin baxışları ilə formalaşır.
2. Köləlik və irqçilik tənqidi
Mark Twain köləliyin Amerikanın ruhunu zəhərlədiyini göstərir. Əsərdə qaradərili personajların yaşadığı təhqirlər və insanlıqdan uzaq münasibət, ağdərilərin isə özlərini “üstün” görməsi sərt tənqid edilir.
3. Sosial damğa və stereotiplər
Vilsonun “axmaq” adlandırılması əslində ironiyadır. O, cəmiyyətin ən ağıllı insanıdır, lakin damğa onun reputasiyasını illərlə məhv edir. Bu, insanların tez-tez görünüş, söz və ya təsadüfi hadisələr üzərindən başqalarını dəyərləndirməsinin faciəvi nəticəsini açır.
4. Ədalət və hüquq
Əsərdəki məhkəmə səhnəsi hüququn həm ədalət aləti, həm də ədalətsizliyi ört-basdır edən teatr ola biləcəyini göstərir. Vilsonun həqiqəti açması isə hüququn mahiyyətcə obyektiv müşahidəyə və faktlara əsaslanmalı olduğunu vurğulayır.
5. Taleyin və təsadüfün rolu
Roman göstərir ki, insanların taleyi çox vaxt təsadüflərdən asılı olur. Bir anlıq dəyişiklik iki uşağın həyatını tamamilə dəyişir. Bu, insanın doğulduğu mühitin və sosial mövqeyin taledə necə həlledici olduğunu nümayiş etdirir.
Əsərin üslubu və bədii xüsusiyyətləri
- Satira və yumor – Twain yumor vasitəsilə həm cəmiyyəti, həm də insan təbiətini ifşa edir.
- Detektiv intriqa – Uşaqların qarışdırılması və həqiqətin gizlədilməsi romanı gərginliklə oxunan bir detektiv əsərə çevirir.
- Psixoloji dərinlik – Personajların daxili konfliktləri (xüsusilə qarışdırılmış uşağın davranışlarında) əsərə insan psixologiyasının mürəkkəbliyini gətirir.
- Sosial realizm – XIX əsrin Amerikan cəmiyyətində köləlik, sosial sinif bölgüsü və irqçi münasibətlər detallı təsvirlərlə təqdim edilir.
Əsərin ədəbi və tarixi əhəmiyyəti
- Köləlik dövrünün tənqidi – ABŞ ədəbiyyatında köləlik problemini bu qədər incə psixoloji və satirik şəkildə açan az sayda əsər var.
- Janr sintezinin nümunəsi – Əsərdə həm sosial roman, həm detektiv, həm də satira elementləri mövcuddur.
- Cəmiyyətin aynası – Əsər, insanların zahiri görünüş, etiket və stereotiplərə necə aldanmasını ifşa edir.
- Müasir aktualıq – İrqçilik, sosial damğalar və hüququn bərabərsizliyi bu gün də aktuallığını qoruyan mövzulardır.
Əsərin mahiyyəti ondadır ki, Mark Twain göstərir: insanları irqlərinə, sosial statuslarına və ya damğalara görə dəyərləndirmək böyük faciələrə gətirib çıxarır. Əsl həqiqəti isə yalnız kəskin müşahidə, düşüncə və ədalət axtarışı ortaya çıxara bilər.
Comment yazın