Yazar: Lev Tolstoy

Janr: Fəlsəfi roman. Tənqidi realizm. Ekzistensializm.

Lev Tolstoy – İvan İliçin Ölümü

Lev Tolstoyun “İvan İliçin Ölümü” əsəri insan varlığının əsas suallarından biri olan ölüm və onun mənası üzərində qurulmuş dərin psixoloji və fəlsəfi bir əsərdir. Tolstoy bu əsərdə təkcə ölümün fiziki reallığını deyil, həm də onun insan ruhunda yaratdığı dəyişiklikləri, qorxunu və qəbuletmə prosesini ustalıqla təsvir edir. Əsər, insanın həyat yolunu və ölüm anında onun həqiqi mənasını dərk etməsini ədəbiyyatın gücü ilə oxucuya çatdırır.

Əsərin qısa məzmunu və daxili dramatizmi

İvan İliç Qolovin, həyatı boyunca qanun və nizam əsasında, cəmiyyətin gözündə uğurlu sayılan bir yol seçmişdir. O, rahatlıq və hörmət qazanmaq üçün çalışmış, maddi rifahını və sosial statusunu əsas prioritet kimi götürmüşdür. Lakin qəfil xəstəliyə tutulduqdan sonra həyatının mənasız olduğunu dərk edir və ölümə qədər olan müddətdə öz keçmişi ilə hesablaşmalı olur. Əsərdə təsvir edilən xəstəlik sadəcə fiziki bir ağrı deyil, həm də insanın ruhunda baş verən bir transformasiyanın metaforasıdır.

Ölümə doğru gedən yol İvan İliç üçün mərhələli bir psixoloji və ruhi sınaqdır. O, əvvəlcə xəstəliyini ciddiyə almır, həkimlərə inanır, lakin getdikcə anlamağa başlayır ki, ölüm real və qaçılmazdır. Ən böyük sarsıntı isə onun ailəsinin və dostlarının ona laqeyd yanaşmasıdır. Onlar İvan İliçin əzablarını sanki başa düşmürlər və ya başa düşmək istəmirlər. Bu, ölümün fərdi bir təcrübə olduğunu göstərir – nə qədər insan arasında olsa da, insan həqiqətdə ölümlə tək qalır.

Fəlsəfi məqamlar və əsas mövzular

1. Ölüm və varlıq problemi
   Tolstoy bu əsərdə ölüm anlayışını varlığın ayrılmaz hissəsi kimi təqdim edir. Əsərin qəhrəmanı həyatının son anlarında dərk edir ki, insanın əsas səhvi ölümü həyatın sonunda, kənarda dayanan bir hadisə kimi görməsidir. Əslində isə ölüm həyatın içindədir, onunla birgə mövcuddur.
2. Həyatın saxtalığı və həqiqət axtarışı
   İvan İliç ölümə yaxınlaşdıqca həyatını analiz edir və anlayır ki, o, başqalarının gözündə uğurlu olmaq üçün yaşayıb, lakin öz daxili mənliyi üçün heç nə etməyib. Onun bütün sosial uğurları, məhkəmə sistemindəki karyerası, ailə həyatı – hamısı bir növ yalan və süni bir quruluş kimi görünməyə başlayır. Tolstoy oxucuya sual verir: İnsan həqiqətən öz həyatı ilə yaşayır, yoxsa başqalarının gözündə xoşbəxt görünmək üçün çalışır?
3. İnsan tənhalığı və cəmiyyətin riyakarlığı
   Əsərdə ailənin və dostların İvan İliçə qarşı münasibəti dərin bir sosial tənqiddir. Onun arvadı, uşaqları və həmkarları onun ölümünü sanki adi bir hadisə kimi qəbul edirlər və onun əzablarını anlamağa çalışmırlar. Onlar üçün İvan İliç sadəcə vəzifədən gedəcək bir insan, ailənin yükü olan bir xəstədir. Bu münasibət, ölüm qarşısında insanın tək qalmasını göstərir və oxucunu həyatın və münasibətlərin həqiqiliyi barədə düşündürür.
4. Son anın aydınlanması və ruhun qurtuluşu
   İvan İliç ölümə bir neçə dəqiqə qalmış sanki birdən anlayır ki, həyatın mənası heç də cəmiyyətin gözündə uğurlu olmaqda deyil. O, ilk dəfə öz eqosundan və həyat boyu topladığı saxta dəyərlərdən azad olur. Bu, bir növ ruhun ölüm qarşısında “doğulmasıdır”. Tolstoy burada insanın ölüm anında həqiqi mənanı dərk edərək sülh tapmasını təsvir edir.

Nəticə və əsərin fəlsəfi mesajı

“İvan İliçin Ölümü” sadəcə bir ölüm hekayəsi deyil, insan varlığına dair dərindən düşündürən bir fəlsəfi manifestdir. Tolstoy oxucunu həyatın həqiqi mənasını axtarmağa, ölümə və yaşama münasibətini yenidən nəzərdən keçirməyə çağırır. Əsər bizə göstərir ki, həyat ancaq vicdanlı və həqiqi yaşandıqda dəyər qazanır. Əks halda, İvan İliçin həyatında olduğu kimi, ölüm insan üçün əzab dolu bir qorxuya çevrilir.

Bu roman insanın ölümlə bağlı qavrayışını dəyişdirməyə və onu həyatın sonu kimi deyil, mənanı dərk etməyin bir vasitəsi kimi görməyə çağırır. Tolstoyun bu dərin psixoloji əsəri, həyatın mahiyyəti və insanın öz varlığı ilə necə uzlaşması barədə əbədi suallar qoyur.