Yazar: Jules Verne

Janr: elmi-fantastika, fəlsəfi ədəbiyyat, romantizm,

Qısa məzmun

Keçmişin Cenevrə şəhərində yaşayan məşhur saatçı Usta Zakarius (Maître Zacharius) öz ixtirası — escapement (saat mexanizminin vacib elementi) ilə şöhrət qazanmışdır. Birdən-birə onun düzəltdiyi saatlar və saatlar birdən-birə dayanmağa başlayır. Zakarius bu hadisəni düzəldə bilməyincə qamardı, təkəbbür və qorxu içindədir; o, vaxtla və öz yaradıcılığı ilə özünü bağlayaraq öz ölümünü imkansız hesab edir. Nəticədə qəribə, saatvari görünüşlü bir xarakter — Pittonaccio — ortaya çıxır; o, Zakariusa ruhun itməsi və elmin insanı Tanrı səviyyəsinə qaldırmağa çalışan təhlükəsi barədə sınaq verir. Son səhnədə Zakarius öz yaradıcılığının (saatın) qırılması ilə ruhunu dəfn olunmuş hesab edir və faciəvi sonla ölür. (Vikipedi, Internet Archive)

Əsas personajlar

• Usta Zakarius — qürurlu, elmi və texniki nailiyyətə inanmış yaşlı saatçı.
• Gérande — Zakariusun qızı, əxlaqi təmizliyi və mehribanlığı ilə hekayədə ümid işığıdır.
• Aubert Thun — Zakariusun şagirdi və Gérande ilə sevgili; ağıllı, mərhəmətli gənc.
• Scholastique — Zakariusun xidmətçisi.
• Pittonaccio (saatvari məxluq) — bəlkə də simvolik/cəzalayıcı fiqur; Zakariusun təkəbbürünü sınağa çəkən varlıq. (Vikipedi)

Əsas mövzular və motivlər

• Təkəbbür və Faust motivi: Zakarius öz elmi nailiyyətini Tanrıya bərabər tutmağa başlayır — bu, Faust ənənəsinə yaxın bir motivdir: insanın “özünü Tanrı” etmə arzusu və bunun gətirdiyi cəza. Verne burada texniki irəliləyişin etik masallarını erkən dövrdə qoyur. (Simon & Schuster)
• Vaxt, ölüm və nəzarət ehtirası: Zakarius üçün saatlar sadəcə obyekt deyil — onlar onun varlığının, davamının simvoludur. Saatların dayanması onun üçün ölümün yaxınlaşması deməkdir; saat—ruh metaforası hekayənin mərkəzidir. (Vikipedi)
• Elm vs. İnam / Mənəviyyat: Saatın üzərində əks olunan yeni “məxaric” priors (saatın göstərdiyi “məzmun”un elmi təkəbbürü təbliğ etməsi) kainatın qanunları ilə elmin sərhədləri arasındakı ziddiyyəti göstərir. Verne elmi tərif etməklə bərabər onun məsuliyyətini də xatırladır. (Vikipedi)
• Mexanikləşmə və ruhun itməsi: Saatların funksiyasındakı pozulma simvolik olaraq Zakariusun ruhunun dağılmasını göstərir — “saatların ruhu” ilə “insanın ruhu” arasında paralel qurulur.

Simvolika və detalların təhlili

• Saat→ruh: Hekayənin ən güclü metaforik mərkəzi saatlardır. Zakariusun yaradıcılığına verilən dəyər onun kimliyinin yerini tutur; saatların dayanması onun mənəvi dağılmasına bərabər tutulur.
• Pittonaccio və cəhənnəmvari taktika: Pittonaccio təkcə antagonisti deyil — o, Zakariusun içindəki qüruru və özünü Tanrı sanmaq meylini güzgü kimi göstərir. Onun “təklif etdiyi razılaşma” Faust ənənəsində olduğu kimi imtiyaz və ruh arasında seçim qoyur.
• Saatın yazıları / “məxaric”lərin dəyişməsi: Əvvəlcə xristian mənəvi-prinsipləri xatırladan sözlərin yerini elmin müqəddəsləşdirilməsi alır — bu dəyişmə Verne-in xəbərdarlığıdır: elm, əgər əxlaqi-nəzərə alınmasa, insanı yanılmağa sürükləyə bilər. (Vikipedi)

Yazı üslubu və ədəbi kontekst

Verne bu qısa hekayədə romantik fantastika və qorxu elementlərinə yaxınlaşır — E. T. A. Hoffmann təsiri hiss olunur. Hekayə 1854-cü ildə nəşr olunub və Verne-in daha böyük elmi-macəra romanlarından fərqli olaraq daha mənəvi və simvolik yanaşması var. Bu əsər Verne-in Voyages Extraordinaires seriyasına daxil edilən sonrakı toplanmalarda da yer almışdır. (Vikipedi, Simon & Schuster)

Müasir oxucu üçün oxunaq dəyəri

Usta Zakarius XIX əsrin elm-texnika optimizmi ilə bağlı tənqidi oxunuşudur — bu günkü dövrdə əsəri texnoloji təkəbbürə (məsələn, texnologiyanın etikası, süni intellektin sərhədləri və s.) dair xəbərdarlıq kimi oxumaq rahatdır. Hekayənin əsas sualları — insan nəzarəti nə qədər olmalıdır, elmi nailiyyətlərin ölçüsünü kim müəyyən edir — bu gün də aktualdır.

Nəticə

“Usta Zakarius” qısa, lakin simvolik qatlarla zəngin bir hekayədir: Verne elmi tərənnüm etməklə bərabər, insan qürurunun və texnoloji nəzarət arzusunun mənəvi nəticələrinə də ciddi işıq salır. Hekayə Faust janrının klassik elementlərini saat-simvolikasında uğurla tətbiq edərək oxucunu həm romantik, həm də etik diskussiyaya çağırır.