Yazar: J.R.R. Tolkien
Janr: Fantastika. Epik. Mistika.
“The Silmarillion” – Yaradılışın Əfsanəsi və Orta Dünyanın Kosmologiyası
Giriş: Tolkienin Ədəbi Kosmosu
J.R.R. Tolkien-in The Silmarillion əsəri, təkcə bir mifoloji toplusu deyil, həm də müasir fantastik ədəbiyyatda görünməmiş bir kosmoloji və metafizik sistemin bünövrəsidir. The Hobbit və The Lord of the Rings əsərlərində gördüyümüz hadisələrin mədəni, tarixi və ilahi mənşəyi burada açılır. Tolkien bu əsəri bir roman olaraq yox, alternativ bir mədəniyyətin “Bibliyası” kimi formalaşdırmışdır.
I. Yaradılış və İlahi Sifariş – Ainulindalë
Əsər “Ainulindalë” (“İlahilərin Musiqisi”) ilə başlayır. Burada kainat – Eä – Eru Ilúvatar tərəfindən musiqi vasitəsilə yaradılır. Bu yaradılış prosesi, İslamda “Ol dedi, oldu”, xristianlıqda “In the beginning was the Word” kimi ilahi əmr anlayışlarını xatırladır. Tolkien musiqini ilahi təzahür və kosmik düzənin başlanğıcı kimi təqdim edir.
Melkorun (sonradan Morgoth) bu musiqidə dissonans yaratması isə şərin ortaya çıxmasının ilk instinkti kimi yozula bilər. Bu ideya Platondan tutmuş Miltona qədər bir çox ilahi ədəbiyyatlarda öz əksini tapır: şər yaradılışın içində yox, azad iradənin nəticəsində meydana çıxır.
II. Valar və Kosmosun İdarəsi
Yaradılışdan sonra dünyanı formalaşdırmaq üçün Eru tərəfindən Ainurlardan bir hissəsi Eä-ya endirilir və onlar Valar adlanırlar. Valar sistemi politeistik bir quruluşu xatırlatsa da, bu çoxtanrılı deyil, monoteist mərkəzli teokratik sistemdir – Eru tək və ali Tanrıdır. Valar və onların köməkçiləri – Maiarlar (məsələn, Gandalf, Sauron) – onun əmrlərini icra edən agentlərdir.
Bu bölmə Tolkienin Skandinav, Yunan və Kelt mifologiyalarından, eyni zamanda xristian angelologiyasından təsirləndiyini sübut edir. Hər Vala bir elementi və əxlaqi xüsusiyyəti təmsil edir: Manwë – hava və ədalət, Ulmo – su və bilik, Aulë – dağlar və sənətkarlıq, Melkor isə – xaos və inkar.
III. Fëanor və Silmarillərin Lənəti
Əsərin mərkəzində duran hadisə – Fëanorun yaratdığı Silmarillər və onların səbəb olduğu faciədir. Bu daşlar içində Valinorun iki ağacının – Telperion və Laurelinin – işığını saxlayır. Fëanor onları öz şəxsi dəyəri və güc göstəricisinə çevirir.
Fëanorun qüruru və Silmarillər üzərindəki xüsusi mülkiyyət iddiası – onu Morgothla paralel bir anti-qəhrəmana çevirir. Bu, insanın öz əməlinə sahib çıxmaq ehtirasının necə fəlakət doğuracağını göstərən mifik və simvolik süjetdir. Fëanorun oğulları and içərək daşları hər nəyin bahasına olursa-olsun geri almağa çalışır və bu and Tolkienin əsərlərində qan, əhd və lənət motivlərini gücləndirir.
IV. Elf, İnsan və Qəhrəmanlıq Mifləri
“The Silmarillion” həm də elflərlə insanların ilk qarşılaşmalarını, onların bir-birinə təsirini və eyni Tanrı tərəfindən yaradıldıqları halda talelərinin necə fərqli olduğunu göstərir.
- Beren və Lúthien – sevgi və ölümə qarşı müqavimətin simvoludur. Lúthien bir elfdən çox, ilahi bir obrazdır – Arwenin (LotR-də) sələfi.
- Túrin Turambar – qürur, faciə və qismətin dəyişməzliyini özündə cəmləyən bir obrazdır. Onun hekayəsi Fin mifologiyası və Yunan tragediyalarındakı Oidipusla səsləşir.
- Eärendil – bir növ Məsih simvolu, günahkarlıqla müqəddəslik arasında körpü yaradan insan-elf birliyi.
Bu qəhrəmanlar vasitəsilə Tolkien epik qəhrəmanlıq anlayışını, həm də insanın zəifliyi və azad iradə ilə mübarizəsini araşdırır.
V. Dil və Struktural Üslub
“The Silmarillion” sadə süjetli nağıl deyil – o, biblikal üslubda yazılmış, müxtəlif mifoloji tekstlərdən ibarət bir mifopoetik ensiklopediyadır. Qrammatik baxımdan ağır, lakin dərin mənalarla yüklənmiş arxaik cümlə quruluşları oxucunu reallıqdan ayırıb fərqli bir tarixi-mifoloji atmosferə aparır.
Tolkien bu əsərdə həm qurucu dilçi, həm də mif yaradıcısı kimi çıxış edir. Sindarin, Quenya və digər dillər bu dünyada sadəcə kommunikasiya vasitəsi deyil – onlar mədəniyyət daşıyıcılarıdır.
VI. Şər və Xeyir: Dualizm yoxsa Ontoloji Sual?
Tolkienin dünyasında şər – müstəqil bir güc yox, ilahi yaradılışın təhrif olunmuş formasıdır. Melkor öz iradəsi ilə yaradılış harmoniyasından sapır, amma onun etdiyi hər bir pislik sonda Eru-nun planına xidmət edir. Bu konsept Augustinusun “şər yoxluqdur” fəlsəfəsinə bənzəyir.
Bununla belə, “The Silmarillion”dəki qəhrəmanlar üçün bu fəlsəfi düşüncə aydın deyil – onlar əzab çəkir, üsyan edir, ölüm və ümidsizliklə mübarizə aparır. Bu da əsəri yalnız teoloji yox, ekzistensial səviyyəyə çıxarır.
Nəticə: The Silmarillion nədir?
The Silmarillion – J.R.R. Tolkien-in yaradıcı, ilahi və ədəbi ustalığının zirvəsidir. O, sadəcə Orta Dünya üçün fon deyil, bu dünyanın ruhudur. Burada yazıçının filoloji bilgisi, metafizik dünyagörüşü, ədəbiyyat fəlsəfəsi və teoloji baxışı birləşir.
Bu kitabı anlamaq üçün təkcə oxumaq kifayət deyil – onu dinləmək, təhlil etmək, bəzən isə inanmaq lazımdır.
Comment yazın