Yazar: İsmayıl Şıxlı

Janr: Tarixi Roman. sosial roman. epik roman.

“Dəli Kür”ün Analitik Təhlili: Sosial-Fəlsəfi Qatlar və Bədii Ustalığın Vahidi

İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanı, Azərbaycan ədəbiyyatında təkcə epik həcmi ilə deyil, həm də dərin sosial-fəlsəfi qatları, canlı obrazları və bədii təsvirinin gücü ilə seçilən monumental bir əsərdir. Roman, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan kəndinin mürəkkəb sosial-iqtisadi və mənəvi həyatını geniş bir panoramada əks etdirərək, müxtəlif təhlil müstəvilərinə imkan yaradır.

Sosial-Tarixi Kontekst və Sinif Mübarizəsi: “Dəli Kür”, feodalizmin hələ də güclü təsir göstərdiyi bir dövrdə Azərbaycan kəndindəki sinfi ziddiyyətləri və sosial ədalətsizliyi ön plana çıxarır. Roman, mülkədarların zülmü altında əzilən kəndlilərin ağır həyatını, torpaq uğrunda mübarizələrini və yeni bir həyata olan ümidlərini təsvir edir. Rüstəm kişi kimi mərkəzi fiqurlar, bu mübarizənin simvoluna çevrilir. Onların inadı, dözümlülüyü və ədalət axtarışı, dövrün sosial-siyasi mənzərəsini anlamaq üçün açar rolunu oynayır. Müəllif, sadə kəndlilərin həyatını təsvir etməklə yanaşı, onların psixologiyasını, düşüncə tərzini və dəyərlərini dərinliklə analiz edir.

İnsan və Təbiət Dialektikası: Romanın mərkəzi obrazlarından biri də Kür çayının özüdür. “Dəli” epitetini daşıyan Kür, təkcə coşqun və qüdrətli bir təbiət elementi deyil, həm də həyatın dəyişkənliyinin, mübarizəsinin və yenilənməsinin simvoludur. Çayın sahilində yaşayan insanların həyatı, onun ritmi ilə sıx bağlıdır. Daşqınları ilə dağıdıb apardığı kimi, bərəkətli suyu ilə də həyat verir. Bu dialektik münasibət, insanın təbiətlə olan əbədi mübarizəsini və birliyini təcəssüm etdirir. İsmayıl Şıxlı, təbiət təsvirlərindəki canlılıq və poetik dil vasitəsilə bu dialektikanı daha da qabardır.

Fəlsəfi Qatlar və İnsanın Varoluş Problemləri: “Dəli Kür”, həm də insanın varoluş problemlərinə, həyatın mənasını axtarışına və mənəvi dəyərlərinə toxunur. Sevgi, nifrət, qisas, sədaqət kimi fundamental insan duyğuları, obrazların hərəkətlərində və qarşılıqlı münasibətlərində öz əksini tapır. Gülsümün faciəli taleyi, Məmmədəlinin daxili mübarizəsi, Zərnigarın güclü iradəsi və Rüstəm kişinin müdrikliyi, insanın həyatın çətinlikləri qarşısında göstərdiyi müxtəlif reaksiyaları və mənəvi seçimləri əks etdirir. Müəllif, bu obrazlar vasitəsilə insan psixologiyasının dərinliklərinə nüfuz edir və oxucunu öz varoluşu haqqında düşünməyə vadar edir.

Bədii Ustalığın Təzahürü: İsmayıl Şıxlının bədii ustalığı, romanın dilində, təsvirlərində və kompozisiyasında özünü qabarıq şəkildə göstərir. Zəngin və obrazlı dil, xalq danışıq tərzinin, folklor elementlərinin və atalar sözlərinin ustalıqla istifadəsi, romana xüsusi bir milli kolorit verir. Təsvirlərin canlılığı, hadisələrin dinamikliyi və süjetin məntiqli inkişafı, oxucunun əsərə marağını daim yüksək səviyyədə saxlayır. Müəllif, epik təhkiyə ilə lirik təsvirləri ustalıqla birləşdirərək, oxucuda güclü emosional təsir yaradır.

Nəticə: “Dəli Kür”, sadəcə bir dövrün və bir məkanın təsviri olmaqdan çox, insan ruhunun dərinliklərinə nüfuz edən, sosial ədalətsizliklərə etiraz edən və əbədi fəlsəfi suallar qoyan bir əsərdir. İsmayıl Şıxlının bədii ustalığı sayəsində roman, bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlayır və Azərbaycan ədəbiyyatının ən dəyərli incilərindən biri olaraq qalır. “Dəli Kür”ü təhlil etmək, təkcə ədəbi bir əsəri deyil, həm də bir xalqın tarixini, mədəniyyətini və mənəvi dünyasını anlamaq üçün mühüm bir addımdır.