Yazar: Herman Melville

Janr: Fəlsəfi. Psixoloji. Sosial.

Əsərin Xülasəsi:

Hekayə, New York şəhərində bir ofisdə çalışan bir yazıçının (narrator) Bartleby adlı yeni bir kâtibə verdiyi tapşırıqları və onun qeyri-adi davranışlarını izah edir. Bartleby əvvəlcə çox effektiv və istedadlı bir işçidir, lakin bir gün “Yox” deyərək, verilən bütün tapşırıqları rədd etməyə başlayır. Sonradan “Mən burada olmaq istəmirəm” kimi cavablarla öz fəaliyyətini tamamilə dayandırır. İşə gəlməyi belə rədd edir, amma ofisdə qalmağa davam edir. Nəhayət, ofis rəhbəri, bu qəribə davranışı ilə necə baş edəcəyini bilmir və Bartleby’i ofisdən uzaqlaşdırmağa qərar verir. Lakin, Bartleby heç bir yerdə iş tapmaqda çətinlik çəkir və sonda həbsxanaya düşür.

Əsərin Əsas Mövzuları:

1. Cəmiyyət və fərdin qarşıdurması:
   “Kâtip Bartleby” əsərində ən diqqət çəkici məqamlardan biri, fərdin cəmiyyətlə olan münasibətidir. Bartleby, ofisdəki monoton həyatın və iş həyatının içində bir fərd olaraq özünün varlığını hiss etmir. O, özünü bir işçi olaraq cəmiyyətə qapalı bir şəkildə təqdim edir və heç bir sosial əlaqə qurmağa çalışmır. Onun “Yox” deməsi, cəmiyyətin məcburi tələblərinə qarşı çıxışıdır və buna görə də onun qəribə davranışları, cəmiyyətin işçi roluna olan baxışını sorgulayan bir elementə çevrilir.
2. Azadlıq və fatalizm:
   Bartleby’nin “Mən burada olmaq istəmirəm” deməsi, əslində azadlıq istəyinin bir göstəricisidir. Lakin, onun bu davranışı yalnızca şəxsi bir azadlıq deyil, həm də varoluşsal bir sual doğurur: İnsanların cəmiyyətdəki rollarından kənara çıxması nə dərəcədə mümkündür? Bartleby, cəmiyyətdəki mənasız işlərdən qaçmağa çalışır, amma bu azadlıq onu həbsxanaya aparır. Bu, onun öz həyatına qarşı gələn bir fatalizm hissini göstərir.
3. İnsanın psixologiyası:
   Bartleby’nin “Yox” deməsi, onun daxili vəziyyətini göstərən bir davranışdır. İnsanların psixologiyasının mürəkkəbliyi və sosial təzyiqlər nəticəsində yaranan qəribə davranışlar haqqında çox şey söyləyir. Bartleby’nin keçmişi haqqında çox az şey bilirik, amma onun həyatında olan dərin boşluq və varoluşsal narazılıq hissi çox açıqdır. Bu, sosial təzyiqlərin insan psixologiyasını necə təsir etdiyini və şəxsi azadlığın itirilməsi ilə necə əlaqəli olduğunu göstərir.
4. İş dünyası və insanın rolu:
   Bartleby’nin ofisdə etdiyi iş, çox mücərrəd və mexaniki bir fəaliyyətdir. O, bir kâtib olaraq hər gün eyni işləri yerinə yetirir, amma onun işinə heç bir mənəvi və ya emosional dəyər qatılmamışdır. Bartleby’nin narazılığı, cəmiyyətin əmək və iş gücü anlayışına qarşı çıxışıdır. Hekayə iş həyatının mənasızlığına və insanın bu mexaniki dövrənin bir parçası olaraq necə formalaşmasına dair bir şərh kimi də oxuna bilər.
5. Qeyri-adi davranış və sosial izolyasiya:
   Bartleby’nin ofisdəki davranışı, cəmiyyət tərəfindən anlaşılmayan və kənara atılan bir şəxsiyyətin simvoludur. O, özünü digərlərindən təcrid edərək, bir növ sosial izolyasiya yaşayır. Hekayənin sonunda onu həbsxanada tapmaq, onun cəmiyyətin tələblərinə qarşı çıxmasının və nəticədə fərdin sosial dövrənin bir hissəsi olmasının nə qədər çətin olduğunu vurğulayır.

Simvollar və İstifadə Edilən Elementlər:

• Ofis: Ofis, iş dünyasının və mexanizmin təmsilidir. Hekayə boyunca ofis, işçi və iş yerinin simvolik bir mənası kimi təqdim edilir. Bartleby’nin burada olduğu müddətcə həyatında heç bir dəyişiklik olmur.
• Zənginlik və yoxsulluq: Ofisdəki zənginlik və Bartleby’nin sədəf vəziyyəti arasındakı fərq, sosial bərabərsizlik və insanın həyatdakı məqsədi ilə əlaqəli bir simvoldur.
• Həbsxana: Həbsxana, Bartleby’nin ən sonuncu sığınacağıdır və onun özgürlüğünün itirilməsinin bir təcəssümüdür.

Nəticə:

“Kâtip Bartleby” əsəri, cəmiyyətin bir parçası olaraq insanın sosial təzyiqlərə necə qarşı çıxa biləcəyini və bu qarşı durmanın nəticələrini araşdırır. Bartleby’nin “Yox” deməsi, çoxsaylı anlamlar daşıyan bir işarədir: həm sosial tələblərə qarşı müqavimət, həm də şəxsi azadlıq istəyinin uğursuzluqla nəticələnməsi. Herman Melville, bu əsərlə insanın və cəmiyyətin qarşıdurmasında ortaya çıxan mürəkkəb psixoloji və sosial məsələləri dərindən araşdırır.