Yazar: F. Dostoyevski

Janr: Fəlsəfi Tragediya. Sosial Roman. Psixoloji Drama.

F. Dostoyevski – Yeraltından Qeydlər

Fyodor Dostoyevskinin “Yeraltından Qeydlər” (rusca: “Записки из подполья”) əsəri, 1864-cü ildə nəşr olunmuş və onun ən mürəkkəb və yenilikçi əsərlərindən biri hesab edilir. Bu əsər, yalnız rus ədəbiyyatında deyil, dünya ədəbiyyatında da psixoloji realizminin əsas nümunələrindən biri kimi tanınır. “Yeraltından Qeydlər”, Dostoyevskinin insanın daxili aləmi, ruhi vəziyyəti və cəmiyyətdəki yerini anlamağa yönəlmiş dərin analizini təcəssüm etdirir.

Əsərin Mövzusu və Strukturu

“Yeraltından Qeydlər” əsəri, yeraltı bir şəxsiyyətin, özünü cəmiyyətdən təcrid etmiş və ona qarşı dərin nifrət bəsləyən bir adamın monoloqudur. Əsərin baş qəhrəmanı, “yeraltı adam” olaraq tanınan bir şəxs, cəmiyyətdən kənara çəkilmiş, daxili təlatümlərlə boğuşan və insanlardan tamamilə uzaqlaşmış bir insandır. Onun düşüncələri, ümumi olaraq, cəmiyyətdəki moral böhranı və insanın öz daxili boşluğunu necə hiss etməsi barədədir. Əsər həm də yazıçının insanın təbiətinin mürəkkəbliyini və iradə azadlığı məsələlərini dərindən araşdıran bir əsəridir.

Hikayənin Strukturu

Əsər iki əsas hissədən ibarətdir. Birinci hissə, yeraltı adamın özünü və həyatını şərh etdiyi, cəmiyyətə qarşı sərt tənqidi, onun daxili dünyasının açıldığı bir bölümdür. Bu hissədə yeraltı adam, həm də fəlsəfi məsələlərə toxunur – məsələn, insanın azad iradəsi, xoşbəxtlik anlayışı və cəmiyyətin şərtləri ilə uyğunlaşmaq məsələsi. İkinci hissə isə, yeraltı adamın keçmişdə yaşadığı hadisələrə, xüsusilə də onun gəncliyindəki bir neçə insanla olan əlaqələrinə və onların üzərindəki təsirinə dair xatirələri təqdim edir.

Psixoloji Yaxlaşma və Təsir

Dostoyevski, “Yeraltından Qeydlər”də psixoloji yanaşma ilə diqqət çəkir. Yeraltı adamın düşüncələri, cəmiyyətin ona tətbiq etdiyi mənəvi təzyiqlərlə doludur. Bu adam özünün təcrid olunmuşluğundan əziyyət çəkir, amma eyni zamanda cəmiyyətə qarşı tüğyan edir. O, öz ətrafındakı insanları kiçildərək, onlara qarşı alçaldıcı və nifrətli bir yanaşma sərgiləyir. Bu daxili döyüşlər, onun həyatına kədər və qəm gətirir, lakin o, bunun qarşısında heç bir pozitiv addım atmır.

Əsərin Tematikası

Əsərdə müxtəlif temalar yer alır. Ən vaciblərindən biri, insanın daxili aləmi və bu aləmdəki mübarizələrdir. Yeraltı adam, özünə qarşı bir növ nifrət bəsləyir və hər bir cəmiyyətdən kənarlaşma addımını yanlış və ya doğru olaraq qiymətləndirir. İnsanların təbiətinin və cəmiyyətin təsirlərinin sərhədini araşdırır. Həmçinin, “Yeraltından Qeydlər”də cəmiyyətin və insanın öz içindəki paradoksal münasibətləri də mövcuddur. Dostoyevski burada bir tərəfdən insanın öz müqavimətini, digər tərəfdən isə mütləq cəmiyyətə adaptasiya etmə cəhdini təsvir edir.

Yeraltı Adamın Düşüncə Tərzi

Yeraltı adamın fəlsəfi yanaşması çox mürəkkəbdir və onun cəmiyyətdən nifrət etməsi, öz həyatını dəyərləndirmə biçimi, əslində çox böyük bir boşluq və ümidsizlikdən qaynaqlanır. Cəmiyyətdəki qaydaları və dəyərləri qəbul etməkdə çətinlik çəkən bu adam, öz həyatını bəzən məntiqsiz və qeyri-məqbul yollarla izah etməyə çalışır.

Sonuç

“Yeraltından Qeydlər” əsəri, insanın daxili mübarizəsini və bu mübarizənin cəmiyyətdəki yerini anlamağa çalışan dərin fəlsəfi və psixoloji bir analizdir. Dostoyevski burada yalnız cəmiyyətin fərdləri necə formalaşdırdığına deyil, həm də insanın öz daxili təbəqələrinin necə çətinləşdiyinə dair geniş bir müzakirə təqdim edir. Bu əsər, oxucunu insan təbiətinin və sosial qaydaların həqiqi təbiətini anlamağa təşviq edir.

Dostoyevskinin bu əsəri, yalnız yazıçının psixoloji realizm sahəsindəki ustalığını göstərməklə qalmır, həm də insanın azad iradəsi, mövcudluğu və ruhsal vəziyyətini dərindən araşdıran bir əsər olaraq ədəbiyyat dünyasında mühüm yer tutur.