Yazar: F.Dostoyevski

Janr: Psixoloji dram. Fəlsəfi roman. Psixoloji triller.

Fyodor Dostoyevskinin “Double” (“İkiqat”) əsəri, onun psixoloji təhlil və insanın daxili aləmini tədqiq etmə bacarığını ən yüksək səviyyəyə daşıyan əsərlərindən biridir. Bu əsər, “insanın özü ilə mübarizəsi”, “kimlik böhranı” və “ruhi pozğunluqlar” kimi mövzulara toxunur. Dostoyevski burada insanın öz şəxsiyyətinə qarşı duyduğu düşmənçiliyi, özünün və cəmiyyətin gözündəki yerini anlamağa çalışmasını təsvir edir. Bu əsər, çox dərindən psixoloji və fəlsəfi analizlərlə zəngindir.

Azərbaycan ədəbiyyatında paralel mövzular:

1. İnsanın daxili təzadları və “ikili şəxsiyyət”
   Dostoyevski “Double” əsərində, qəhrəmanının—Yakob Petrovich Golyadkinin—öz daxili aləmi ilə mübarizəsini izah edir. Golyadkin, bir tərəfdən özünü cəmiyyətə təsdiq etməyə çalışan, zəif və qorxaq bir insan olaraq görür, digər tərəfdən isə onun “ikincisi” olan, özünü daha güclü və özünə inamlı bir şəxsiyyət kimi hiss edən bir obrazla qarşılaşır. Bu təzad, özünü təkrarlayan və təkrarladıqca cəmiyyətə uyğunlaşmağa çalışan, daxili olaraq öz kimliyini itirən bir insanın portretidir. Azərbaycan ədəbiyyatında da bu tip psixoloji mövzular işlənmişdir. Məsələn, Cəlil Məmmədquluzadənin “Əli və Nino” əsərində, qəhrəmanların içindəki mədəniyyətlərarası qarşıdurma, öz kimliklərini tapmaq və bu kimliklərlə uyğunlaşmaq məsələsi işləndikcə, “ikili şəxsiyyət” problemi ortaya çıxır. Gəlin ki, digər əsərlərdə də, məsələn, Hüseyn Cavidin “İblis”ində insanın içindəki yaxşı və pis tərəflərin mübarizəsi, “ikili şəxsiyyət”ə dair bir təhlil mövcuddur.
2. Psixoloji pozğunluqlar və ruhi böhranlar
   Golyadkinin yaşadığı ruhi pozğunluqlar, onun cəmiyyətə inteqrasiya ola bilməməsi və öz kimliyini tapma çabaları, əslində insanın psixoloji böhranının təsviridir. Dostoyevski, bu mövzunu çox incə və dərin şəkildə işləyir. Golyadkinin içindəki çarpaz duyğular və özünü təkrarlayan psixoloji hal, onu mütəmadi olaraq daha çox təcrid edir və nəticədə ruhi xəstəlik həddinə gətirir. Azərbaycanda da psixoloji problemlər və insanın daxili çarpışması mövzusu bəzi əsərlərdə işlənsə də, bəlkə də ən məşhuru İsmayıl Şıxlının əsərlərindədir. “Qara Qarayev”də baş qəhrəmanının insan ruhundakı təzadlar, daxili travmalar və cəmiyyətlə uyğunlaşma çətinlikləri təhlil edilir. Əsərdə psixoloji pozğunluqlar və insanın daxili fəsadlarının geniş şəkildə araşdırılması, Dostoyevskiyə oxşar bir yanaşma nümayiş etdirir.
3. Kimlik böhranı və cəmiyyətə qarşı düşmənçilik
   Dostoyevski, “Double”da, cəmiyyətin qəddar və təzyiqli təbiətini önə çıxarır. Golyadkinin qarşısında duran, özünü ona rəqib kimi tanıdan ikili obraz, cəmiyyətin insana necə müdaxilə etdiyini və onun şəxsiyyətini necə parçalamağa çalışdığını göstərir. İnsan, cəmiyyətin normativ gözləntiləri qarşısında özünü tapmaqda çətinlik çəkir və nəticədə kimlik böhranı yaşayır. Azərbaycan ədəbiyyatında bu mövzu xüsusilə 20-ci əsr yazıçılarında işlənsə də, ən çox Mirzə Fətəli Axundovun “Molla Nəsrəddin” və Cəlil Məmmədquluzadənin “Danışan Daş” kimi əsərlərində cəmiyyətin insan üzərindəki təzyiqi, sosial normalara uyğunlaşmağa çalışan insanın daxili ziddiyyətləri işıqlandırılır.
4. Fəlsəfi və psixoloji tənqid
   Dostoyevski əsərinin fəlsəfi dərinliyi, onun cəmiyyətin və insan təbiətinin ən ziddiyyətli tərəflərini açmaq bacarığı ilə izah edilir. “Double” əsərində, insanın kimlik axtarışı və psixoloji pozğunluqlarını fəlsəfi olaraq analiz edərkən, o, insanın sərbəst iradə ilə təyin etdiyi şəxsiyyətin cəmiyyətin tələbləri ilə nə dərəcədə uyğunlaşıb-yaşayabileceyini sorğulayır. Azərbaycanda da fəlsəfi və psixoloji tənqid ən çox Qurban Səid və Yaşar Qarayevin əsərlərində özünü göstərir. Qurban Səidin “Əli və Nino” əsərindəki xarakterin iç dünyasında yaşadığı daxili gərginliklər, onun cəmiyyətin və ənənələrin təsirində öz şəxsiyyətini necə itirdiyini göstərir. Həmçinin, Yaşar Qarayevin “Ulduzlar”ında insanın öz əxlaqi prinsip və cəmiyyətin normaları ilə qarşıdurması, Dostoyevski ilə paralel şəkildə fəlsəfi bir analizə çevrilir.

Nəticə:
Fyodor Dostoyevskinin “Double” əsəri, insanın kimlik böhranı və daxili ziddiyyətlərini çox incə və psixoloji bir şəkildə təhlil edir. Bu əsərdəki mövzular, Azərbaycan ədəbiyyatında da geniş şəkildə işlənmişdir. İnsan təbiətinin qaranlıq tərəfləri və daxili iztirabları, həm Dostoyevski, həm də Azərbaycan ədəbiyyatının bir çox yazıçısı tərəfindən fəlsəfi və psixoloji tərzdə analiz edilmişdir. “İkiqat” əsərinin təhlili, oxuculara yalnız bir psixoloji dram deyil, həm də cəmiyyətin və insanın daxili təzadlarının mürəkkəbliyini dərk etməyə kömək edir.