Yazar: Colson Whitehead

Janr: sosial tənqid. psixoloji dram. cinayət.

Mövzu

Romanın əsas mövzusu irqçilik, zorakılıq və ədalətsizliklə formalaşan bir sistemin içində uşaqların məhv edilməsidir. Əsər 1960-cı illərin Amerikası fonunda, “Nickel Academy” adlı islah məktəbində baş verən real faktlardan ilhamlanaraq yazılıb. Burada “təhsil” və “tərbiyə” adı altında uşaqlara işgəncə, istismar və ölümlər yaşadılır. Roman həmçinin ümid və idealizmin zorakı reallıqla toqquşmasını, dostluğun və sağ qalma instinktinin gücünü, həm də keçmişin gizlədilmiş cinayətlərinin müasir dövrdə üzə çıxmasını göstərir.

Mükafat

Colson Whitehead bu əsəri ilə 2020-ci ildə Pulitzer Mükafatı qazanıb. Bu, onun ardıcıl ikinci Pulitzeridir (birincini The Underground Railroad əsərinə görə almışdı). Beləliklə, Whitehead müasir Amerika ədəbiyyatında ən önəmli səslərdən biri kimi möhkəmləndi.

Dərin təhlilli analiz

Sistem və zorakılıq. Roman göstərir ki, Nickel məktəbi təkcə bir müəssisə deyil, bütöv bir dövlət sisteminin “mini modeli”dir. Burada uşaqların taleyi fərdi qəddarlıqdan çox, qanun və bürokratiya ilə qorunan institusional zorakılıq nəticəsində məhv olur. Bu, Amerika tarixində irqçi strukturların necə işlədiyinin güclü metaforasıdır.

Elvud və Turner – iki dünya baxışı. Elvud Martin Lüter Kinqin ideallarına sadiq qalaraq ədalətin gec-tez qalib gələcəyinə inanır. Turner isə həyatın reallığını qəbul edib yalnız “özünü qorumağı” seçir. Onların münasibəti idealizm və praqmatizm arasında qarşıdurmanı simvollaşdırır. Roman göstərir ki, zülm şəraitində heç bir yol “tam doğru” deyil – sağ qalmaq üçün edilən seçimlər öz-özlüyündə ağır mənəvi yük daşıyır.

Kimlik və yaddaş. Finaldakı sarsıdıcı açıqlama – sağ qalanın adını dəyişməsi – əsərin əsas ideyasını vurğulayır: sistem insanın təkcə həyatını yox, kimliyini də əlindən ala bilir. Bəzən sağ qalmaq üçün adını, hekayəni, hətta özünü “başqasına çevirmək” gərək olur. Bu, həm travmanın, həm də kollektiv yaddaşın təhrif olunmasının simvoludur.

Yaddaşın bərpası və ədalət. Romanın müasir zaman qatında aparılan qazıntılar və üzə çıxarılan məzarlar, keçmişdə gizlədilən cinayətlərin gec də olsa işığa çıxmasını göstərir. Bu, oxucuya bir mesajdır: gecikmiş ədalət tam ədalət olmasa da, susqunluqdan yaxşıdır.

Üslub və təsir. Whitehead-in dili sadə, quru və “sənədvari”dir. Bu üslub qəsdən emosiyasız görünür, amma məhz beləliklə təsvir edilən işgəncə və zorakılıq oxucunun beynində daha güclü təsir buraxır. Əsər oxucunu emosional partlayışla deyil, ağır səssizliklə baş-başa qoyur.

Elvudun faciəsi və xəyal qırıqlığı

Elvud qəhrəman kimi ən çox “Amerikan yuxusu”na inanır. O, məktəbdə çalışqan, ədalətə inanan, gələcəkdə yaxşı təhsil alaraq cəmiyyətə faydalı olmağı arzulayan gəncdir. Martin Lüter Kinqin nitqləri onun idealizmini gücləndirir. Amma təsadüfi və əsassız bir “cinayət” ittihamı ilə islah məktəbinə göndərilməsi göstərir ki, sistemin qara dərili gənclərə yuxu deyil, kabus təqdim etdiyini.

Nickel Academy-də gördükləri isə son damla olur: burada heç bir zəhmət, dürüstlük və ya “yaxşı davranış” insanı xilas edə bilmir. Əksinə, kim daha çox inanırsa, daha tez qırılır. Bu, Amerikan yuxusunun irqçi sistemdə əslində boş bir söz olduğunu göstərir.

Turner və Amerikan yuxusuna skeptisizm

Turner isə heç vaxt bu mifi qəbul etmir. O, əvvəlcədən bilir ki, ağ dərili və imtiyazlıların yaratdığı qaydalar altında qaradərililərin zəhməti heç vaxt eyni nəticə verməyəcək. Turner üçün sağ qalmağın yeganə yolu yuxunu unutmaq və reallığa uyğunlaşmaqdır.

Bu baxımdan roman iki fərqli gəncin hekayəsini birləşdirir: biri yuxuya inanaraq məhv olur, digəri yuxudan imtina edərək sağ qalır, amma ömür boyu günahkarlıq və kimlik yükünü daşıyır.

Sistem və mifin ifşası

Whitehead göstərir ki, Amerikan yuxusu universal deyil, yalnız seçilmiş qrup üçün işləyir. Qaradərililər, yoxsullar, hüquqsuzlar üçün bu yuxu sadəcə manipulyasiya vasitəsidir. Nickel məktəbində zorakılığın rəsmi sənədlərdə gizlədilməsi, dövlətin hər şeyi “təhsil” adı altında ört-basdır etməsi, ölkənin özünü beynəlxalq aləmdə “azadlıq və fürsət yurdu” kimi göstərməsinin kiçik modelidir.

Nəticə

“Nikel Oğlanları” sadəcə keçmişin dəhşətlərini ifşa etmir. O, həm də bu günün cəmiyyətinə güzgü tutur: irqçilik, zorakılıq və ədalətsizlik formalarını dəyişsə də, hələ də mövcuddur. Colson Whitehead-in Pulitzer mükafatlı bu əsəri həm tarixi ədəbiyyat, həm də sosial tənqid baxımından güclü bir şah əsər sayılır.