Yazar: Çingiz Abdullayev

Janr: cinayət romanı, detektiv, psixoloji roman,

Kontekst və müəllif baxışı

Abdullayev postsovet məkanının sosial-psixoloji mürəkkəbliyini kriminal intriqanın içində göstərməyi sevir. Onun qəhrəmanları “qanun”, “vicdan” və “reallıq” üçbucağında sıxılır: hüquqi həqiqət ilə mənəvi həqiqət tez-tez üst-üstə düşmür. “Yekun Diaqnoz” bu gərginliyi “diaqnoz” metaforası vasitəsilə ümumiləşdirir: istintaq tibbi yoxlama kimidir—simptom yığılır, hipotez qurulur, yanlış diaqnozun bedeli ağırdır.

Adın metaforası: “diaqnoz” nədir?

Buradakı “yekun diaqnoz” ikiqat mənalıdır. Bir tərəfdən cinayətin səbəb və mexanizminin son, dəqiq adı; digər tərəfdən isə cəmiyyətin “xəstəliyinə” qoyulan ad. Araşdırma yalnız günahkarın ifşası deyil, həm də sistemin simptomlarının – korrupsiya, bürokratik laqeydlik, şəxsi maraqların peşə etikası üzərində üstünlüyü – diaqnostikasıdır. Müəllif oxucuya “doğru müalicə”nin nədən ibarət olduğunu düşündürür.

Janr və quruluş

Əsər klassik detektiv struktura söykənsə də, psixoloji triller ünsürləri güclüdür. Quruluş adətən belə işləyir: hadisə — ilkin “klinik tablo” → fərziyyələr və ziddiyyətli şahid ifadələri → səhv izlərin (red herring) üzə çıxarılması → motivin daraldılması → “ədəbi konsilium” kimi final. Bu ritm həm süjetin tempini qoruyur, həm də oxucunu analitik iştirakçıya çevirir.

Personaj arxetipləri və konflikti

Araşdırmaçı fiqur (Abdullayevdə tez-tez intellektual, sakit, analizçi tip) hadisələri emosiyadan çox məntiq vasitəsilə ölçür. Əks qütbdə iki cür qarşıdurma görünür:

• Sistem personajları (idarə, klinika/struktur, prosedurlar), hansı ki, həqiqəti gizlədən “təşkilati immunitet” yaradır.
• Şəxsi talelər (zərərçəkənlər, şahidlər, potensial şübhəlilər) – hər kəsin öz doğrusu var və bu doğruların toqquşması faktları dumanlandırır.

Məkan və atmosfer

Hadisə məkanına (adındakı tibbi çağırışla bağlı olaraq) klinik, laborator, arxiv-sənəd mühiti hakimdir. Soyuq, rasionallıq tələb edən yerlər insan emosiyalarının istiliyi ilə kontrast yaradır. Bu kontrast oxucuda “obyektivlik”lə “empatiya” arasında yellənmə yaradır.

Mövzuların dərin qatı

• Həqiqət və sübut: Həqiqətin hüquqi sübutla təsdiq edilməsi üçün “diaqnostik alqoritm” lazımdır; hiss və şayiə kifayət etmir.
• Peşə etikası: Həkim andı, istintaq etikasının qaydaları, jurnalist etikasının sərhədləri – hamısı sınaqdan keçir.
• Günah və məsuliyyət: Şəxsi motivlərlə sistemin yaratdığı təzyiqin kəsişməsində “əxlaqi günah”la “cinayət məsuliyyəti”nin sərhədi bulanır.
• Yaddaş və sənədlər: İnsanın xatirəsi etibarsızdır; sənəd isə bəzən qəsdən qeyri-dəqiq. Müəllif bu ikisinin üzərində “etibar crashtesti” aparır.
• Sağalma metaforası: Doğru diaqnoz olmadan sağalma yoxdur – nə cəmiyyət, nə fərd üçün.

Narrativ texnikalar

• Red herring: Oxucunu qısa müddətə yanlış istiqamətə aparan izlər.
• Paralel sorğu xəttləri: Müxtəlif personajlarla ayrı-ayrı “anamnez” söhbətləri.
• Dialoq mərkəzliyi: Sükunət, sual-cavab, kiçik frazalar – informasiyanın “mikrodoz”larda verilməsi.
• Ritm idarəsi: Qısa fəsillər gərginliyi saxlayır, önəmli məqamlarda isə temp ləngidilir ki, oxucu faktı “çeynəsin”.

Simvolika

• Tibbi leksika: Simptom, anamnez, analiz, konsilium – araşdırma mərhələlərinə işarədir.
• Sənədlər və arxiv: Keçmişin “buzxanası” – həqiqəti qoruyan da, gizlədən də ola bilir.
• Maska və steril mühit: Təmizlik görüntüsü ilə altında yığılan “infeksiya” (yalan, maraq, saxtalaşdırma) qarşılaşdırılır.

Dil və üslub

Abdullayevin dili səliqəli, iqtisadlı, informativdir. Cümlələr “protokol” dəqiqliyinə meyllidir, emosional partlayışlar azdır – bu da oxucunu şəxsən nəticə çıxarmağa məcbur edir. Terminoloji dəqiqlik detektiv inandırıcılığını artırır.

Sosial tənqid və aktuallıq

“Yekun Diaqnoz” postsovet institusional travmanı göstərir: prosedur var, lakin bəzən məqsəd – ədalət – prosedurun özünə qurban gedir. Korrupsiyanın mikromexanizmləri – xırda “xərc”, xahiş, yazışma gecikməsi – böyük nəticələr doğurur. Müəllif sistemin “xəstəliklərini” adı ilə çağırmağa çalışır: düzgün diaqnoz qoyulmadan islahat da, fərdi xilas da yoxdur.

Oxucu təcrübəsi: nəyi “işə salır”?

• Analitik zövq: ipuclarını toplamaq, hipotezləri sınamaq.
• Empatiya: qurbanların və şahidlərin “insani səhvləri”ni anlamaq.
• Etik refleksiya: “Qanuni olan həmişə ədalətlidirmi?” sualına şəxsi cavab axtarışı.

Müqayisəli baxış

Əsər klassik polisiyə ənənəsi (Con Dikson Kerr, Simenon) ilə postsovet reallığının kəsişməsində dayanır. Simenonvari psixoloji fokusla “protokol estetikası”nın sintezi onu həm süjet, həm ideya qatında oxunaqlı edir.

Nəticə

“Yekun Diaqnoz”da cinayətin açılması final deyil, vasitədir: məqsəd cəmiyyətin və fərdin “sağalması” üçün düzgün adı – diaqnozu – tapmaqdır. Abdullayev oxucuya sadəcə qatili göstərmir, “niyə” və “necə” suallarının ağırlığını da çiyinlərə qoyur.

Müzakirə üçün suallar

• “Yekun diaqnoz” kimin/ nəyin diaqnozudur: konkret şəxsin, yoxsa sistemin?
• Ədalət ilə prosedur toqquşanda müəllifin simpatiyası hansınadır?
• Sənəd və xatirə arasında hansı situasiyada hansına üstünlük verirsiniz?
• Əsərdə empatiya araşdırmanı kömək edir, ya da korlayır?