Yazar: Cəlil Məmmədquluzadə

Janr: Tənqidi Realizm. Psixoloji Drama. Fəlsəfi Əsər.

Cəlil Məmmədquluzadə – “Ölülər” Əsərinin Dərin Təhlili: Sosial, Fəlsəfi və İdeoloji Yönlər

Cəlil Məmmədquluzadə, Azərbaycan ədəbiyyatında tənqidi realizmin önəmli təmsilçilərindən biridir. Onun ən mühüm əsərlərindən biri olan “Ölülər” (1909) cəmiyyətin içindəki əxlaqi və sosial problemləri dərindən təhlil edən, cəmiyyətin inkişafına dair ciddi suallar verən və insanın mənəvi vəziyyətini sorğulayan bir əsərdir. Məmmədquluzadə, burada həm dövrün cəmiyyətini, həm də onun fərdlərini sosial və mənəvi baxımdan hərtərəfli şəkildə analiz edir. Əsər, öz zamanının Azərbaycan cəmiyyətinin sosial və ideoloji çətinliklərini təhlil edən güclü bir realizm nümunəsidir.

Əsərin Strukturu və Personajlar

“Ölülər” əsərindəki personajlar, cəmiyyətin müxtəlif sosial və mənəvi vəziyyətlərini simvolizə edir. Hər bir personaj, Azərbaycan cəmiyyətinin müəyyən təbəqəsini və bu təbəqənin həyatını, dünyagörüşünü və əxlaqını əks etdirir. Əsərdəki sosial təbəqələrin qarşı-qarşıya gəlməsi, dəyişikliklərə qarşı reaksiyalar və cəmiyyətin müxtəlif ideologiyaları ilə üzləşən fərdlərin daxili mübarizəsi əsas mövzulardan biridir.

1. Əlişir – Əsərin baş qəhrəmanı olan Əlişir, müasir dəyişikliklərə açıq olmaq istəyən, lakin cəmiyyətin konservativ qüvvələri ilə üzləşən bir gəncdir. Əlişir, həm sosial, həm də şəxsi cəhətdən özünü tapmağa çalışan bir obrazdır. Onun daxili mübarizəsi, Azərbaycan cəmiyyətindəki geriliklərlə və dəyişikliklərə qarşı müqavimətlə əlaqəlidir. Əlişir, həm sosial olaraq “geriləyən”, həm də mənəvi baxımdan “ölən” bir toplumun içində öz yerini tapmağa çalışır. Onun obrazı, insanın daxili azadlıq axtarışını, mənəvi və ideoloji mübarizəsini əks etdirir.
2. Molla İsmail – Ənənəvi düşüncə tərzinin, köhnə qaydaların və cəmiyyətin geriliyini təmsil edən bir obrazdır. Molla İsmailin obrazı, dinin və ənənələrin cəmiyyətdəki qeyri-sağlam rolu haqqında bir şərhdir. Onun həm dini, həm də sosial baxışları, əslində cəmiyyətin irəliləməsinə mane olan, təhrif olunmuş və məhdudlaşdırıcı bir dünyagörüşünü təmsil edir. Molla İsmail, dəyişikliklərə qarşı çıxan və yalnız köhnə qaydaların hökmranlığını istəyən bir simvol olaraq təqdim olunur.
3. Səkinə – Əlişirin həyatında mühüm rol oynayan bir xarakterdir. O, dəyişikliklərə açıq, lakin həyatın əxlaqi təzadları ilə üzləşmiş bir şəxs kimi göstərilir. Səkinənin obrazı, insanın daxili aləmini və özünü tapma arzusunu simvolizə edir. Onun cəmiyyətdəki sosial mövqeyi, əslində, fərdin öz əxlaqi mübarizəsini və mənəvi seçimlərini necə edəcəyinə dair dərin düşüncələrə səbəb olur.

Əsərin Tematikası

1. Sosial və Əxlaqi Tənqid

Cəlil Məmmədquluzadə, “Ölülər” əsərində Azərbaycan cəmiyyətinin sosial vəziyyətini təhlil edir. Əsərdəki müxtəlif personajların sosial vəziyyətləri, onların daxili mübarizələri və cəmiyyətin dəyişməyə müqavimət göstərməsi açıq şəkildə göstərilir. Məmmədquluzadə, burada yalnız fiziki geriliyi deyil, həm də mənəvi geriliyi, əxlaqi sarsıntıları və əxlaqi zəmindəki süqutu tənqid edir. Onun fikrincə, cəmiyyətin inkişafı yalnız maddi tərəfdən deyil, həm də mənəvi tərəfdən mümkün olacaqdır.

Cəmiyyətin geriliyi və onun inkişaf etməməsi, yalnız xarici amillərlə izah edilə bilməz. Əslində, ən böyük problem insanların öz daxilindəki “ölü” vəziyyətdir. İnsanların mənəvi tərəfdən “ölməsi”, onların cəmiyyətdəki dəyişikliklərə qarşı reaksiya verməməsi və cəmiyyətin təfəkkürünün qapalı olması əsərin ən önəmli məsələlərindən biridir. Məmmədquluzadə, burada Azərbaycan cəmiyyətinin “dini” və “əxlaqi” baxışlarının, həm də insanların məişət həyatının geriliyini necə təmsil etdiyini göstərir.

2. Dinin Cəmiyyətdəki Rolu

“Ölülər” əsərində, dinin cəmiyyətdəki rolu və təhrif olunmuş bir şəkildə istifadə edilməsi məsələsi çox mühüm yer tutur. Cəlil Məmmədquluzadə, dinin insanları mədəniyyətdən, əxlaqdan və insani dəyərlərdən uzaqlaşdıran bir vasitə halına gəldiyini göstərir. Əsərdəki Molla İsmail, cəmiyyətdəki mövcud dini təhrifləri və bu təhriflərin insanları “ruhən ölü” vəziyyətə gətirdiyini əks etdirən simvoldur.

Məmmədquluzadə, dinin cəmiyyətdəki bu qeyri-sağlam rolunu təhlil edərkən, cəmiyyətin irəliləməsinə mane olan ən böyük əngəllərdən birinin də din olduğunu vurğulayır. O, dinin əslində insanları deyil, bir çox hallarda onları mənəvi cəhətdən zəiflətdiyini və toplumda təfəkkürün daralmasına səbəb olduğunu göstərir. Bu tənqid, əsərin cəmiyyətin mənəvi ölü vəziyyətinə vurğu edən mühüm bir hissəsidir.

3. İnsanların Mənəvi Ölümü və Vicdan Azadlığı

Əsərdə insanların mənəvi ölümünü yalnız sosial strukturlarla əlaqələndirmək olmaz. Məmmədquluzadə, cəmiyyətin bir çox fərdlərinin, həm də şəxsi daxili ölümlə qarşılaşdıqlarını vurğulayır. İnsanlar öz vicdanlarından, əxlaqdan, insani dəyərlərdən və əsl mənəvi məmnuniyyətdən uzaqlaşmışlar. Onlar nəinki fiziki baxımdan, həm də əxlaqi baxımdan ölü vəziyyətdədirlər.

Cəlil Məmmədquluzadə, əsərin sonunda, insanları bu mənəvi ölümdən qurtulmağa və öz içindəki doğru yolu tapmağa çağırır. Məmmədquluzadənin bu çağırışı həm də fəlsəfi bir dəvətdir: insanlar yalnız cəmiyyətin deyil, öz daxilindəki mənəvi, əxlaqi və vicdanlı ölümdən də qurtulmalıdırlar.

Əsərin Fəlsəfi Yönləri və Cəmiyyətin Dəyişməsinə Dair Təsəvvürlər

Cəlil Məmmədquluzadə, “Ölülər” əsərində insanın mənəvi vəziyyətini yalnız sosial faktorlardan asılı deyil, həm də fərdin öz içindəki təzadlar və ziddiyyətlərdən təsirləndiyini göstərir. Bu əsər, cəmiyyətin və insanın dəyişməsinə dair dərin fəlsəfi və ideoloji düşüncələr təklif edir. Cəmiyyətin və fərdin inkişafı yalnız sosial və maddi dəyişikliklərlə deyil, həm də daxili əxlaqi və mənəvi təzələnmə ilə mümkün olacaqdır.

Məmmədquluzadə, bu əsərlə sosial bir həqiqətə işarə edir: insanın dəyişməsi, cəmiyyətin dəyişməsi üçün bəşəri dəyərlərin, mənəvi aydınlığın və vicdanın təzələnməsi lazımdır. Ancaq bu təzələnmə, yalnız hər bir fərdin özündə baş verə bilər. Həmçinin, cəmiyyətin dəyişməsi yalnız sosial strukturların dəyişməsi ilə mümkün deyil. Fərdin daxili dəyişməsini təşviq edən və ona yeni ideologiyalar təklif edən bir təhlil və fəlsəfi yanaşmadır.

Nəticə:

“Ölülər” əsəri, Cəlil Məmmədquluzadənin sosial tənqidini, mənəvi ölümlə bağlı fəlsəfi düşüncələrini və

ideoloji çağırışlarını birləşdirən dərin bir əsərdir. O, insanları və cəmiyyəti yalnız xarici dünyaya deyil, həm də daxili mənəvi dünyalarına qarşı diqqətli olmağa çağırır. Əsər, yalnız dövrünün sosial və siyasi problemlərini deyil, həm də insanın mənəvi inkişafını, vicdan və əxlaq məsələlərini əks etdirən geniş və çox yönlü bir əsərdir.