Ahmet Hamdi Tanpınar – Saatların Ayarlanması İnstitutu

2025-07-30

Janr: Modernist roman. satirik allegoriya. psixoloji roman.

🔹 1. Əsas Mövzu:

Əsər, keçmiş ilə gələcək, ənənə ilə modernlik arasında qalan bir cəmiyyətin ikili kimlik böhranını, süni qərbləşməsini və mənasız modernizm tənqidini satirik dillə təqdim edir. Hayri İrdal adlı passiv qəhrəmanın xatirələri və institutun yaranma hekayəsi vasitəsilə oxucuya bir dönəmin absurd bürokratik reallıqları göstərilir.

🔹 2. Baş Qəhrəman:

Hayri İrdal

Özünü tapmaqda çətinlik çəkən, zamanla barışa bilməyən, keçmişin cazibəsi ilə indiki zamanın təzyiqi arasında əzab çəkən biridir.
Onun hekayəsi vasitəsilə oxucu, şəxsi psixoloji dağılma ilə cəmiyyətin kimlik dağılması arasındakı paralelliyi görür.

🔹 3. Halit Ayarcı – Modernliyin Satirik Simvolu:

Halit Ayarcı, cəmiyyətin “modern olma” təzyiqini və “görünüşdə müasirləşmə” ehtirasını təmsil edir.
O, “saatları ayarlamaq” adıyla heç bir real faydası olmayan, amma çox ciddi görünən institut qurur – bu, mənasız formal qərbləşmənin simvoludur.

🔹 4. Saat və Zaman Simvolizmi:

Saat, dəyişən zaman anlayışını, keçmiş və gələcəyin ziddiyyətini, cəmiyyətin ritmini simvollaşdırır.
Zamanla hesablaşmaq, əslində özünü və tarixi anlamaya çalışmaqdır. Lakin institut bu prosesi formal və mexaniki hala gətirərək onu məna boşluğuna çevirir.

🔹 5. Formasız Modernizm və Qərbləşmə Tənqidi:

Əsər, qərbləşmə adı altında tətbiq olunan, mənəvi və mədəni dayaqlardan uzaq modernləşməni sərt şəkildə tənqid edir.
Müəllif, bu cür süni müasirləşmənin cəmiyyətin mənəviyyatına, ailə institutuna və insan psixologiyasına zərər verdiyini vurğulayır.

🔹 6. Xatirə və Reallıq Qarışması:

Roman avtobioqrafik xatirələr kimi başlayır, amma sonradan reallıqla xəyal, məntiqlə absurdluluq arasında keçidlər ön plana çıxır.
Bu quruluş, oxucunun da zamanla və hadisələrlə bağlı oriyentasiyasını itirməsinə səbəb olur — müəllifin istədiyi də budur: çaşqınlıq, parçalanma və tənqid.

🔹 7. Ailə və İctimai Qurumlar:

Hayrinin ailəsi də institut kimi funksiyasız, pozulmuş və dağılmaq üzrədir.
Beləliklə, Tanpınar həm şəxsi, həm də ictimai qurumların deyərsizləşməsini göstərir.

🔹 8. Dil və Üslub:

Tanpınarın dili zərif, ironik, poetik və ağır yüklü cümlələrlə zəngindir.
Satira, ironik portretlər və simvolik obrazlar ilə oxucuya həm gülməli, həm də düşündürücü məqamlar təqdim edir.

🔹 9. Sonluq və Mesaj:

Əsərin sonu qəti deyil; institutun varlığı və mənasızlığı davam edir – bu da cəmiyyətin dəyişmək əvəzinə, mənasız şəkildə formalaşmağa davam etdiyini göstərir.

🎭 Ədəbi və Fəlsəfi Çalarlar:

Nietzsche və Bergson kimi filosofların zaman anlayışına toxunulur.
Doğu ilə Qərb arasında qalan Türk insanının kimlik problemi əsərin fəlsəfi təməlidir.
“Zamanı idarə etmək” cəhdi, əslində nəzarəti itirmənin fərqində olmamaqdır.

🧩 Nəticə:

“Saatların Ayarlanması İnstitutu”, təkcə bir dövrün deyil, bütün kimlik dağılmaları, bürokratik maskaradlar və mənasız formalizmlə içi boşaldılmış modernizm ideyasının sərt tənqididir. Tanpınar bu romanla həm ədəbi ustalığını, həm də dərin fəlsəfi baxışını ortaya qoyur.