Yazar: Daron Acemoğlu və James A. Robinson

Janr: İqtisadiyyat. Siyasi elmlər. Tarix.

“Millətlər Niyə Tənəzzül Edir?” kitabı, Daron Acemoğlu və James A. Robinson tərəfindən yazılmış, tarix boyu müxtəlif millətlərin inkişafı və tənəzzülünü izah etmək üçün iqtisadi və siyasi institutların əhəmiyyətini dərindən araşdıran bir əsərdir. Kitabın mərkəzində duran əsas mövzu, iqtisadiyyatın inkişafının yalnız təbii sərvətlərə və coğrafi mövqeyə deyil, daha çox millətin iqtisadi və siyasi institutlarının keyfiyyətinə bağlı olduğudur. Bu mövzuya dair çoxsaylı örnəklər, tarixdən müasir dövrə qədər tətbiq olunan analizlər və qarşılaşdırmalar kitabın strukturunu formalaşdırır. İndi kitabın əsas ideyalarını və onlardan çıxan dərsləri daha dərindən təhlil edək.

İnstitutların Əhəmiyyəti:

Kitabın əsas təhlilində açıq və bağlı institutlar arasındakı fərq vurğulanır. Müəlliflər, millətlərin inkişafında və tənəzzülündə ən əhəmiyyətli faktorun iqtisadi və siyasi institutların keyfiyyətinə bağlı olduğunu müdafiə edirlər. Buradakı əsas tezislər:

• Açıq institutlar – Bu institutlar insanların yaratdığı rifahı genişləndirməyə xidmət edir. İnsanlar öz bacarıq və ideyalarını inkişaf etdirə bilər, mülkiyyət hüquqları qorunur və iqtisadiyyatda azad bazar prinsipinə uyğun fəaliyyət göstərilir. Açıq institutlar həmçinin cəmiyyətin hər bir üzvünə eyni imkanları təqdim edir, bərabərlik və ədalətə əsaslanır. Bunun nəticəsində sosial və iqtisadi inkişaf sürətlənir.
• Bağlı institutlar – Bağlı institutlar, yalnız bir neçə əliti qoruyan, gücü cəmiyyətdə məhdud bir qrupa verən sistemlərdir. Bu cür institutlar cəmiyyətin geniş təbəqələrinin inkişafını məhdudlaşdırır, yenilikləri və təkmilləşmələri boğur. Çünki yalnız kiçik bir qrupun maraqları nəzərə alınır və digər qrupların hüquqları və imkanları məhdudlaşdırılır. Bağlı institutlar, eyni zamanda sosial ədalətsizliyi artırır və ümumi inkişafı əngəlləyir.

Dərin təhlil: Açıq institutların millətləri inkişaf etdirən bir güc olaraq işlədiyini anlamaq üçün çoxsaylı tarixi nümunələrə baxmaq lazımdır. Məsələn, Şimali Koreya və Cənubi Koreya arasındakı fərqlər. Şimali Koreya, bağlanmış bir institut olan totalitar bir rejim tərəfindən idarə olunur, bunun nəticəsində iqtisadiyyat və sosial rifah inkişaf edə bilməyib. Əksinə, Cənubi Koreya açıq iqtisadi və siyasi institutlara sahibdir, bu da sürətli iqtisadi inkişaf və texnoloji yenilikləri mümkün etmişdir.

Kolonializm və Qlobal İnkişaf:

Kitabın təhlil etdiyi digər bir mövzu, kolonializm və onun müstəmləkə altındakı xalqlara və dövlətlərə uzunmüddətli təsiridir. Kolonial güclər, əslində, koloniyalarını yalnız öz maraqlarına xidmət edən şəkildə qurmuşdular. Onlar yerli xalqları və resursları istismar edərək, heç bir zaman bu cəmiyyətlərə inkişaf etmək üçün lazımi iqtisadi və siyasi imkanlar yaratmamışlar. Nəticədə, koloniyalar çox zaman zəif siyasi institutlarla və iqtisadi strukturlarla buraxılmışdır, bu da post-kolonial dövrdə inkişafı əngəllədi.

Dərin təhlil: Müstəmləkəçiliyin təsiri yalnız coğrafi və iqtisadi sərvətləri mənimsəmək deyil, həm də cəmiyyətin uzunmüddətli inkişafını təmin edəcək təməlləri zəiflətdi. Afrika və Latın Amerikasındakı bir çox ölkələr, müstəmləkəçilik sonrası özlərini siyasi və iqtisadi cəhətdən bərpa etməkdə çətinlik çəkirlər. Bu, kolonializmin cəmiyyətlərin sosial və iqtisadi institutlarına yaratdığı tələbatın güclü bir təsiridir.

Siyasi və İqtisadi Güc Dinamikası:

Bir başqa mühüm təhlil mövzusu isə siyasi güc və onun iqtisadi inkişaf ilə əlaqəsidir. Kitabda göstərilir ki, dövlətin idarəetmə üsulu və gücün necə paylaşıldığı iqtisadi sistemin inkişafına təsir edir. Bağlı institutlar cəmiyyətin sosial təbəqələrini bir-birinə qarşı qoyur və iqtisadi və sosial qeyri-bərabərliyi artırır. Bu isə inkişafın qarşısını alır.

Dərin təhlil: Yüksək güc dinamikasına sahib olan dövlətlərdə dövlətin rolu çox böyükdür. Bu dövlətlərdə, mərkəzləşdirilmiş siyasi güc çox vaxt inkişafa mane olur. Rusiyada və ya Çində dövlətin çox güclü olduğu vəziyyətlərdə, iqtisadiyyat hələ də məhdudiyyətlər və qeyri-şəffaf idarəetmə ilə əngəllənir. Buna qarşı, İsveç və Kanada kimi ölkələrdə sosial bərabərlik və hüququn aliliyi, iqtisadi inkişafın sürətlənməsinə və rifahın artmasına səbəb olmuşdur.

Təhsil və Yenilik:

Kitabda təhsil sisteminin rolu xüsusi yer tutur. Müəlliflər qeyd edirlər ki, təhsil və bilik cəmiyyətin inkişafını formalaşdıran mühüm faktorlardır. İqtisadi inkişafın təməlində həm də insanların bilikləri və innovativ fikirlərinin yer aldığı mühitlər dayanır.

Dərin təhlil: Təhsil yalnız iş gücünün hazırlığı deyil, eyni zamanda cəmiyyətin sosial və iqtisadi şüurunun formalaşmasında əhəmiyyətli bir rola malikdir. Təhsil sisteminin zəif olduğu cəmiyyətlərdə, Türkiyə, Pakistan kimi ölkələrdə, sosial inkişaf daha yavaş olur və iqtisadiyyatın da böyüməsi məhdudlaşır. Bu, həmçinin insanların öz istedadlarını inkişaf etdirməyə imkan tapmadığı cəmiyyətlərdə baş verir.

Sosial Bərabərlik və İnklüziv İqtisadiyyat:

İnklüziv iqtisadiyyat və sosial bərabərlik məsələləri də kitabda geniş müzakirə olunur. Cəmiyyətin hər bir üzvünün inkişaf etməsi üçün imkan yaradılması, iqtisadiyyatı daha sağlam və inkişaf etmiş edir. İnklüziv iqtisadiyyatlar insanların hüquqlarına, təhsilinə və innovasiyalara daha çox diqqət yetirir.

Dərin təhlil: Sosial bərabərlik olmadan cəmiyyətin inkişafı qeyri-mümkündür. Bağlı institutlarla idarə olunan cəmiyyətlərdə sosial bərabərlik məhdudlaşır, bu da inkişafın qarşısını alır. Skandinaviya ölkələri kimi inklüziv sistemləri olan yerlərdə isə sosial və iqtisadi inkişaf daha sürətli və bərabər paylanır.

Nəticə:

“Millətlər Niyə Tənəzzül Edir?” kitabı, millətlərin iqtisadi inkişafının yalnız təbii sərvətlərə deyil, siyasi və iqtisadi institutların keyfiyyətinə bağlı olduğunu göstərir. Açıq institutlar cəmiyyətə bərabər imkanlar və inkişaf şansı verərkən, bağlı institutlar bu inkişafı məhdudlaşdırır. Kolonial irs, siyasi güc dinamikaları, təhsil və inklüziv iqtisadiyyat cəmiyyətlərin inkişafında əsas amillərdir. Kitab, tarixdən müasir dövrə qədər bir çox ölkənin uğursuzluqlarının və uğurlarının arxasında duran əsas səbəbləri ortaya qoyur və bununla da oxucuya dövlətin və cəmiyyətin inkişafı barədə dərin bir anlayış təqdim edir.