Yazar: Yuval Noah Harari
Janr: fəlsəfi ensiklopedizm, elmi tarix, antropologiya,
📚 Ümumi Baxış:
Yuval Noah Harari-nin Homo Sapiens: A Brief History of Humankind əsəri insanın təxminən 2.5 milyon illik təkamülünü, mədəni, sosial və texnoloji inkişafını, dini və iqtisadi sistemlərini, imperiyaların yaranmasını və elm inqilabını izah edən möhtəşəm bir elmi-populyar əsərdir. Bu kitab, insanın “heyvanlar aləmindən” çıxıb necə “tanrıya” çevrilməsi prosesini tənqidi və tarixi baxış bucağından araşdırır.
🔍 Əsas Mərhələlərə Görə Dərin Təhlil:
1. Koqnitiv İnqilab (~70 min il əvvəl):
- Əsas fikir: Homo sapiens-lər digər insan növlərindən fərqli olaraq miflər, əfsanələr və kollektiv inamlar yarada bilirdi.
- Təhlil:
- Dilin inkişafı ilə insanlar “reallıqdan kənar şeylərə inanma” qabiliyyəti qazandılar (məsələn: qəbilə ruhları, tanrılar).
- Bu inamlar insanların kütləvi əməkdaşlıq etməsinə imkan yaratdı.
- Koqnitiv inqilab bizi bioloji canlıdan mədəni varlığa çevirdi.
2. Kənd Təsərrüfatı İnqilabı (~10 min il əvvəl):
- Əsas fikir: Harari bu mərhələni “tarixin ən böyük fırıldağı” adlandırır.
- Təhlil:
- İnsanlar əkinçiliyə keçərək qida istehsalını artırdı, lakin bu onları çox daha çox işləməyə, xəstəliklərə və bərabərsizliklərə məruz qoydu.
- Tərəvəz və heyvan yetişdirilməsi fərdi azadlıqları məhdudlaşdırdı.
- Əvvəl sərbəst köçəri olan insanlar “buğda və düyünün qullarına” çevrildilər.
3. İnsan Cəmiyyətlərinin Qurulması:
- Pul, din və qanunlar Harariyə görə “ümumi xəyallar”dır.
- İnsanlar bu uydurmalara inandığı üçün imperiyalar və dövlətlər yarana bildi.
- Dinlərin yaranması və inkişafı, insanların eyni sistem altında yaşamasına şərait yaratdı.
4. İmperiyalar və Qloballaşma:
- Harari göstərir ki, imperiyalar zülm gətirsə də, vahid yazı, ölçü və pul sistemləri ilə qlobal bir mədəniyyətin təməlini qoydu.
- Məsələn: Roma İmperiyası hüquq sistemi, Çin imperiyası mərkəzləşdirilmiş idarəçiliyi inkişaf etdirdi.
5. Elm İnqilabı (~500 il əvvəl):
- Əsas fikir: İnsanlar nə qədər az bildiklərini qəbul etdikdən sonra elmi tərəqqi başladı.
- Təhlil:
- Savadlılıq, təcrübə və müşahidə ilə insanlar təbiəti anlamağa başladı.
- Bu inqilab kapitalizmlə, sənaye inqilabı ilə və texnoloji inkişafla nəticələndi.
- Güclü dövlətlər və korporasiyalar meydana çıxdı.
💡 Hararinin Mövqeyi və Tənqidi Yanaşmaları:
1. İnsanlar xoşbəxt oldumu?
- Harari soruşur: Daha çox texnologiya = daha çox xoşbəxtlikmi?
- Cavab: Xeyr. Xoşbəxtlik subyektivdir və müasir insan çox vaxt stress, narahatlıq və mənəvi boşluq içindədir.
2. İnsan Tanrıya çevrilir?
- Gələcəkdə insanlar biotexnologiya və süni intellektlə özlərini “təbiətə qalib gələn tanrılara” çevirə bilərlər.
- Bu isə yeni etik problemlər yaradır: Kim “yeni insanı” yaradacaq? Kimin haqqı olacaq?
3. Din və Miflərin Gücü:
- Harari insan mədəniyyətinin sosial illüziyalar üzərində qurulduğunu göstərir.
- Pul, dövlət, millət, şirkət – bunlar gerçək deyil, kollektiv inamın məhsuludur.
📊 Janr Baxımından Qiymətləndirmə:
- Tarix: Bəşər tarixinin geniş və yeni baxışla izahı.
- Fəlsəfə: Mövcudluq, insanın kimliyi və mənası ilə bağlı dərin suallar.
- Sosiologiya və Antropologiya: İnsan cəmiyyətlərinin formalaşması və transformasiyası.
- Texnologiya və Gələcək: Gələcəyin insanına və texnologiyanın rolu.
- Psixologiya: İnsanın davranışı, xoşbəxtlik və mənəvi vəziyyəti.
📌 Nəticə:
Homo Sapiens sadəcə bir tarix kitabı deyil. Bu, insanın kim olduğunu, haradan gəldiyini və hara getdiyini sorğulayan bir fəlsəfi manifestdir. Harari oxucuya tarixə fərqli baxmağı, ümumi qəbul olunmuş anlayışları sorğulamağı öyrədir. Kitab həm maarifləndirici, həm də çox düşündürücüdür.
Comment yazın