Paul Lafargue – Tənbəllik Haqqı

2025-07-01

Janr: satirik, sosial tənqid. utopik.

1. Tarixi və İdeoloji Kontekst

19-cu əsrin sonları Avropada kapitalizmin genişləndiyi, sənaye inqilabının cəmiyyətləri tamamilə dəyişdirdiyi dövrdür. Bu dövrdə fəhlələr gündə 14-16 saat işləyir, lakin bu əmək onların həyat şəraitini yaxşılaşdırmırdı. Paul Lafargue bu sistemə qarşı çıxaraq, işə məcburiyyəti “insanlıq faciəsi” kimi təqdim edir. O, Marksist ideologiyaya əsaslanaraq iqtisadi istismarı, əməyi müqəddəsləşdirməyi və kapitalist etik dəyərləri sərt tənqid edir.

2. Əsas Tezislər və Məntiqi Quruluş

İş fetişizminin tənqidi

Lafargue deyir ki, insanlar işi bir dəyər kimi mənimsədikcə, özlərini zəncirləyirlər. Kapitalist ideologiya işə “əxlaqi borc” donu geyindirib. Bu yanaşma fəhlələri özlərini istismar etməyə məcbur edir. Müəllifin fikrincə, bu “işə tapınma” xurafatdır və azad cəmiyyətin əleyhinədir.

Tənbəllik – mənfi yox, yaradıcı haldır

“Tənbəllik” burada boşluq, məsuliyyətsizlik, süstlük mənasında deyil. Lafargue “tənbəllik” anlayışını düşünmək, istirahət etmək, həyatın gözəlliklərini yaşamaq və yaradıcılıq üçün vaxt ayırmaq anlamında istifadə edir. Yəni “tənbəllik” insanın təbii halı və hüququdur.

Texnologiyanın əks-effekti

Əsərdə maraqlı bir fikrə toxunulur: Texnologiyanın məqsədi insanı azad etməkdir, lakin kapitalizm onu daha çox işləməyə məcbur etmək üçün istifadə edir. Əgər texnologiya düzgün bölünsəydi, insanlar daha az işləyər, daha çox istirahət edərdi.

Fəhlə sinfinin paradoksu

Əsərdə deyilir ki, fəhlələr azadlıqdan qorxurlar. Çünki əsrlərdir beyinlərinə işləməyin “müqəddəs” olduğu yeridilib. Onlar azad vaxtı ləyaqətsizlik kimi görürlər. Lafargue isə deyir: “Ən böyük inqilab – istirahət etmək inqilabıdır.”

3. Dil və Üslub

Lafargue bu əsərdə satirik və ironik üslubdan ustalıqla istifadə edir. Onun arqumentləri bəzən zarafat tonunda olsa da, ciddi fəlsəfi və sosial dəyərlər daşıyır. Müəllif oxucunu həm güldürür, həm də silkələyir. O, sarkazm vasitəsilə cəmiyyətin absurdluqlarını ifşa edir.

4. Müasir dövrlə əlaqə

Bugünkü cəmiyyət də “24/7 işləmə mədəniyyəti” (hustle culture) ilə yaşamaqdadır. Lafargue’nin bu əsəri iş tükənməsi (burnout), depressiya, işdən alınan həzzin yoxluğu kimi problemlərin müasir izahını hələ 140 il əvvəl təqdim edir.

Əsərdə deyilənlər, bu gün də aktualdır:

İnsanlar yenə də işdən çox, istirahət üçün vaxt tapmır.
Texnologiya insanı azad etmək əvəzinə, onu daimi izləmək və istismar etmək vasitəsinə çevrilib.
Tənbəllik hələ də “pis xasiyyət” kimi qəbul edilir.

5. Əsərin fəlsəfi mahiyyəti

Bu əsər bir növ egzistensial sual qoyur: İnsan yaşamaq üçün işləyir, yoxsa işləmək üçün yaşayır? Lafargue bu suala “yaşamaq üçün işləmək” cavabını verir və həyatı yalnız məhsuldarlıqla ölçməyin yanlış olduğunu vurğulayır.

6. Tənqid və cavab

Əsər təkcə kapitalizmi yox, sosialistlərin özlərini də tənqid edir. Lafargue bəzi sosialistlərin də eyni iş mədəniyyətini müdafiə etdiyini və bu səbəblə sosialist inqilabların belə köləliyi aradan qaldırmadığını deyir. Bu, çox cəsarətli və daxildən gələn bir tənqiddir.

7. Nəticə

“Tənbəllik Haqqı”, sadəcə işə qarşı bir yazı deyil – bu, azadlıq, insanlıq və həyat fəlsəfəsi haqqındadır. Lafargue deyir ki, azad cəmiyyət – azad vaxtı olan cəmiyyətdir. Əsər oxucunu düşünməyə, sual verməyə və mövcud dəyərləri yenidən qiymətləndirməyə çağırır.