Yazar: N.Qoqol

Janr: Sosial tənqid. Psixoloji hekayə. Tragediya.

Nikolay Qoqolun “Bir Dəlinin Xatirə Dəftəri” əsəri, yazıçının psixoloji və sosial problemləri ustalıqla əks etdirdiyi ən təsirli hekayələrindən biridir. Bu əsər, Qoqolun məşhur delinindefteri, gogol, rusədəbiyyatı, psixolojihekayə, satirikəsər, tragikomediya, sosialtənqid, bürokratiyatənqidi, reallıqvexəyal, daxilimünaqişə, qəhrəmandəyişikliyi, psixolojiroman, ədəbiyyatklassikası, xəstəlikvədəlilik, ruhiproblemlər, dramaturgiya, filosofikəsər, gündəliqforması, absurdədəbiyyat, dəlilikvəfəlsəfə, ironiyavəsatira, qorxuvətənhalıq, sosialədalətsizlik, əxlaqiçöküş, tragikqəhrəman, daxiliböhran, eqoziddiyyətləri, ədalətsizcəmiyyət, rubürokratiyası, komediyavətragediya, insanruhundakıbölünmə, yalanvəhəqiqət, insansosiologiyası, kasıblıqvətənhalıq, məmurzülmü, eqomübarizəsi, rusklasikləri, metaforikəsər, ədəbiyyattənqid, gerçəkliqdənqaçış, cəmiyyətbaskısı, xəstəruhluhekayə, qəhrəmanşüuru, yuxuvəgerçəklik, qorxuvəümidsizlik, cəmiyyətipsixolojiçiçkilər, ədəbihekayə, dəlilikmetaforası, xəstəməntiq, gerçəkliqtəhrifləri, çarəsizqəhrəman, şüuraləmindədəyişiklik, insanıpsixologiya, ədəbiyyatfəlsəfə, Peterburqhekayələri, ironikhekayə, qorxuhikayəsi, satirikhekayə, psixolojihekayələr, eqozəifləməsi, bürokratiyadramı, məmurlarınzülmü, ruhitənhaqəhrəman, sosialhəqiqətlər, daxilimonoloq, qəhrəmanpsixologiyası, satiriktəsvir, qəhrəmanınhəyatı, cəmiyyətdəkiədalətsizliklər, ironiktragediya, sosialəxlaqproblemləri, fəlsəfidüşüncə, xəyalvərəallıq, hisslərbirləşməsi, xronikiüzgünlük, tənhalıqsyndromu, qəhrəmanındünyagörüşü, psixolojiinkişaf, tragikdüşüncələr, ədəbiportret, xəyalpərəstqəhrəman, sosialpsixologiya, dəlilikhikayəsi, insanbeynibaşverənlər, psixolojiədəbiportret, əxlaqipsixologiya

Əsərin əsas qəhrəmanı Aksenti İvanoviç Poprışin adlı kiçik məmurdur. O, kasıb və cəmiyyətdə əhəmiyyətli mövqeyə malik olmayan biridir. Poprışin gündəlik həyatında daim alçaldılır, cəmiyyətin təbəqələşmiş strukturu onun özünü tapmasına mane olur. O, sevdiyi qadının ona laqeyd yanaşması və iş həyatındakı uğursuzluqlar nəticəsində tədricən ruhi tarazlığını itirir. Onun gündəlik həyatında qarşılaşdığı ədalətsizliklər və sosial bərabərsizliklər, onun daxili dünyasında böyük sarsıntılara səbəb olur.

Əsərin süjeti Poprışinin gündəliyindən ibarətdir. Oxucu onun düşüncələrini, duyğularını və psixi vəziyyətində baş verən dəyişiklikləri birbaşa müşahidə edə bilir. Əvvəlcə qəhrəman yalnız adi narahatlıqlar keçirir, lakin zamanla gerçəklikdən uzaqlaşır və özünü İspaniya kralı elan edir. Bu hal, onun ruhi xəstəliyinin son mərhələyə çatdığını göstərir. Əsərin sonlarında Poprışin tamamilə reallıqdan qopur və xəstəxanaya salınır. Onun ətrafında baş verən hadisələri anlamaması və qeyri-real düşüncələr içində boğulması, oxucuda dərin bir kədər hissi oyadır.

Qoqol bu əsərində cəmiyyətin insan psixikasına necə təsir etdiyini açıq şəkildə göstərir. Poprışinin sosial mühit tərəfindən sıxışdırılması, onun getdikcə daha çox reallıqdan uzaqlaşmasına səbəb olur. Əsər, həmçinin Rusiyadakı bürokratik sistemin, məmurlar arasındakı iyerarxiyanın və kiçik insanların çarəsizliyinin tənqidini də özündə əks etdirir. Qoqolun təsvir etdiyi Peterburq, soyuq və qəddar bir mühit kimi görünür. Bu şəhərdə insanların bir-birinə qarşı biganəliyi və kiçik insanların tapdalanması, Poprışinin ruhi vəziyyətinin pisləşməsinə birbaşa təsir edir.

Əsərdə simvolizmdən də geniş istifadə olunmuşdur. Məsələn, Poprışinin itlərin məktublaşdığını düşünməsi, onun reallıqla əlaqəsinin zəiflədiyini göstərən metaforik bir elementdir. Eyni zamanda, onun İspaniya kralı olduğunu iddia etməsi, cəmiyyətin ona verdiyi dəyərsiz mövqeyə qarşı bir üsyan formasında da yozula bilər.

“Bir Dəlinin Xatirə Dəftəri” insanın daxili dünyasına nüfuz edən, onun ruhi vəziyyətində baş verən dəyişiklikləri dəqiqliklə təsvir edən dərin psixoloji bir hekayədir. Qoqolun bu əsəri, həm klassik ədəbiyyatın, həm də psixoloji roman janrının ən mühüm nümunələrindən biri kimi qəbul edilir. Oxucu Poprışinin faciəsi vasitəsilə insan psixikasının kövrəkliyini və cəmiyyətin fərdlərə təsirini daha dərindən dərk edə bilər. Bu əsər, həmçinin fərdin cəmiyyət içində yaşadığı tənhalığı, sosial bərabərsizliklərin insan psixikasına təsirini və kiçik insanların çıxılmaz vəziyyətini çox dəqiq bir şəkildə əks etdirir.