Yazar: Kevin Simler. Robin Hanson
Janr: Sosial psixologiya. Davranış elmləri. Sosiologiya.
Əsas ideyalar
Kevin Simler və Robin Hanson bu kitabda insan davranışlarını idarə edən gizli motivlərin rolunu ön plana çıxarırlar. Onların iddiasına görə, insanın çoxlu hərəkətləri rasional izahlarla və ya açıq bəyan edilən niyyətlərlə izah edilmir. Biz özümüzə və başqalarına göstərdiyimiz motivlərlə, əslində beynimizdə gizlənən məqsədlər arasında ciddi fərq var. Bu fərq “beynimizdəki fil” metaforası ilə ifadə olunur — böyük, aydın görünsə də, üzərinə danışmaqdan yayınırıq.
Müəlliflər göstərirlər ki, insan davranışı çox vaxt sosial siqnallara, status qazanmağa, güc nümayiş etdirməyə, reproduktiv uğura və şəxsi maraqları qorumağa yönəlir. Yəni, biz etdiklərimizi altruizm, ədalət və ya rasional düşüncə ilə əsaslandırsak da, arxada daha eqoist, daha dar mənafelərə xidmət edən güclü motivlər dayanır.
Müəlliflərin arqumentləri
- Sosial maskalar: İnsanlar cəmiyyət qarşısında özlərini yaxşı göstərmək üçün “ictimai niyyətlər” bəyan edir, amma hərəkətlərinin dərinində daha şəxsi məqsədlər dayanır.
- Təkamül izahı: Gizli motivlər bioloji təkamülün məhsuludur. İnsan davranışları uzunmüddətli genetik faydaya xidmət etdiyi üçün şüuraltı maraqlar çox vaxt açıq niyyətləri üstələyir.
- Sosial siqnallar: İctimai həyatımızın çoxu — din, siyasət, təhsil, səhiyyə və hətta xeyriyyəçilik — gizli motivlərin təsiri altında formalaşır. Məsələn, xeyriyyəçilik bəzən yardım etməklə deyil, status qazanmaqla bağlıdır.
- Özünüaldatma: İnsan beynində bu motivlərin üstünü örtmək üçün mexanizmlər var. Biz həqiqi niyyətlərimizi gizləmək üçün özümüzü də inandırırıq.
- Fil metaforası: Fərdin şüuru otaqdakı filə oxşar bir gerçəyi görür, amma onu qəbul etməkdən yayınır. Çünki bu, sosial münasibətləri və özünə hörməti riskə ata bilər.
Tətbiqi sahələr
- Psixologiya: İnsan davranışının dərin motivlərini anlamaq üçün klassik psixoloji modelləri tamamlayır.
- Sosiologiya: Sosial institutların (din, siyasət, təhsil) həqiqi fəaliyyət mexanizmlərini anlamağa yardım edir.
- Fəlsəfə və etika: İnsanların altruistik görünən davranışlarının əslində eqoist səbəblərdən qaynaqlandığını göstərərək əxlaq anlayışını yenidən düşünməyə vadar edir.
- İqtisadiyyat və siyasət: Rəsmi bəyanatlar ilə real motivlər arasındakı fərqi izah etməklə siyasi qərarların və iqtisadi davranışların daha real analizinə imkan yaradır.
- Şəxsi inkişaf: Oxucuya öz davranışlarının kökündə duran gizli niyyətləri anlamağı, özünü daha dürüst şəkildə dəyərləndirməyi öyrədir.
Comment yazın