Yazar: John Kay

Janr: İdarəetmə. Liderlik. Strategiya.

John Kay “Obliquity”də (Azerbaycanca: “Dolayı Yolla”) sadə bir həqiqəti sistemli şəkildə sübut edir: mürəkkəb məqsədlərə birbaşa atəş etməklə yox, dolayı yanaşmalarla daha tez və daha sağlam çatılır. Uğur, mənfəət, xoşbəxtlik, innovasiya – bunlar hədəf kimi qovalandıqda qaçır, mənalı işin, sağlam mədəniyyətin və düzgün davranışların yan-məhsulu kimi isə ortaya çıxır.

Mərkəzi ideya

Mürəkkəb sistemlərdə (bazarlar, təşkilatlar, şəhərlər, şəxsi həyat) səbəb–nəticə xətləri düz deyil. Məlumat natamam, məqsədlər çoxölçülü, mühit dəyişkəndir. Buna görə “birbaşa optimallaşdırma” (tək KPI, qısa-müddətli plan, sərt modellər) reallığı təhrif edir. Dolayı yanaşma isə təkrarlanan sınaq-geri əlaqə-adaptasiya döngələri ilə işləyir: məqsədin mənasını aydınlaşdır, geniş dəyərlərə fokuslan, kiçik, çevik addımlarla irəlilə, ölç və düzəlt.

Niyə birbaşa yol çox vaxt işləmir?

• Ölçü alətləri hədəfə çevriləndə korlaşır: “ölçü hədəfə çevriləndə, yaxşı ölçü olmaqdan çıxır” (Goodhart məntiqi). Tək satış, tək mənfəət, tək “engagement” – hamısı davranışı aşındıra bilər.
• Bilik problemi: Heç bir menecer bütün konteksti bilməz (Hayek üslubunda “yayılmış bilik”). Yerli qərarlar və müxtəlif baxışlar daha sağlamdır.
• Çoxməqsədlilik: Real məqsədlər ziddiyyətlidir (keyfiyyət, etibar, risk, uzunmüddətlilik). Tək ölçü bunların hamısını əvəz edə bilmir.
• Uyğunlaşma: Mühit dəyişir; “optimal” plan sabah “köhnə” olur. Dolayı yanaşma isə çevikdir.

Kitabın nüvəsini daşıyan nümunə tipləri

Kay göstərir ki, mənfəəti birbaşa hədəf edən şirkətlər tez-tez daha zəif nəticə verir; məhsul, müştəri və məqsəd mərkəzli qurumlar isə uzunmüddətdə daha dayanıqlı mənfəət qazanır. Şəhərsalma və elm kimi sahələrdə də planlı “yuxarıdan-aşağı” sxemlərdən çox, orqanik, mərhələli, təcrübəyə dayanan inkişaf uğur gətirir. Xoşbəxtlik də birbaşa “xoşbəxt olacağam” deməklə yox, mənalı əlaqələrə və faydalı işə girişməklə gəlir.

Əsas anlayışlar

• Dolayı məqsədlər: Yekun hədəfi (mənfəət, xoşbəxtlik) yan məhsul edən yaxın hədəflər (müştəriyə dəyər, ustalıq, dürüstlük, təhlükəsizlik).
• Heuristikalar və qaydalar: “Bir ölçü hamıya uyğun deyil.” Kontekstə uyğun sadə qaydalar çox vaxt mürəkkəb modellərdən yaxşı işləyir.
• Geri əlaqə və kiçik eksperimentlər: Böyük mərc əvəzinə “kiçik, təhlükəsiz-uğursuz” sınaqlar.
• Plüral metrikalar: Tək KPI yox, balanslı panel (keyfiyyət, risk, mədəniyyət, müştəri etibarı, uzunmüddətli dəyər).
• Yol asılılığı: Nəticələr keçmiş addımlardan asılıdır; ona görə strategiya “kəşf səfəri” kimidir.

Strategiya və idarəetmə üçün nəticələr

• Məqsədin mənası: “Niyə mövcuduq?” sualını qaynaq nöqtəsinə çevir. Mənfəəti məqsəd yox, nəticə kimi düşün.
• Mədəniyyət > plan: Dürüstlük, ustalıq, öyrənən mədəniyyət – dolayılığın mühərrikidir.
• Balanslı ölçmə: Qısa-müddətli göstəriciləri uzunmüddətli sağlamlıq siqnalları ilə balansla.
• Adaptiv planlama: OKR/KPI-ları sərt müqavilə kimi yox, öyrənmə aləti kimi istifadə et.
• Risk və dayanıqlıq: “Tam optimallaşdırma” yerinə tamponlar, ehtiyat gücü, müxtəliflik qur.

Fərdi həyat üçün nəticələr

• Karyera: “Sürətlə yüksəlmək” hədəfi yerinə ustalıq qazanmaq, dəyər yaratmaq, faydalı şəbəkə qurmaq – yüksəliş özü gələr.
• Xoşbəxtlik: Birbaşa “xoşbəxtlik ovçuluğu” depressiv təsir göstərə bilər; mənalı münasibətlər, xidmət, yaradıcılıq – dolayılıqdan gələn rifah.
• Öyrənmə: Kurs-sertifikat yığmaqdan çox, real layihələrdə kiçik sınaqlar və şüurlu təkrar.

Dolayı yanaşmanın sərhədləri

• Sadə və sabit problemlər: Cəbr misalı, əməliyyat protokolu, təhlükəsizlik standartı – birbaşa, dəqiq icra daha düzgündür.
• Tənzimlənən sahələr: Uyğunluq tələbləri (compliance) “dolayı şou” qəbul etmir.
• Kritik risk: Uçuş, cərrahiyyə kimi sahələrdə eksperimentlər “təhlükəsiz-uğursuz” formatda olmalıdır.

Praktik çərçivə (tətbiq üçün qısa bələdçi)

• Aydın məqsəd bəyanatı yaz: niyyət, dəyər, prinsip.
• 3–5 müxtəlif ölçü seç: nəticə, proses, keyfiyyət, risk, uzunmüddətlilik.
• Həftəlik/aylıq kiçik sınaqlar planlaşdır; nəticəni ölç, dərsləri qeyd et.
• Retrospektivlər keçir: nə öyrəndik, nəyi dayandırırıq, nəyi artırırıq.
• Mükafat sistemini tək KPI-dan asılı etmə; davranış və dəyərləri də qiymətləndir.
• Hekayə və rəqəmi birlikdə idarə et: rəqəmlər siqnaldır, kontekst hekayədədir.

Nəticə

“Dolayı Yolla”nın mesajı praktik və ayıqdır: böyük məqsədlər yan məhsuldur. Düz xəttli planlar cazibədar görünsə də, real dünya kəşf, çeviklik və mənalı dəyərlər istəyir. Məqsədi doğru seç, yolu isə mərhələli, təcrübəyə dayanan və çoxölçülü ölçmələrlə qur – nəticə öz-özünə gələcək.