Yazar: Herman Melville
Janr: ekzistensializm, psixoloji roman, sosial tənqid,
📚 Ümumi Baxış
Herman Melville-in bu qısa hekayəsi 1853-cü ildə yazılıb və ilk dəfə Putnam’s Magazine-də çap olunub. Əsər sadəcə bir məmurun qəribə davranışları ilə başlayır, lakin arxasında müasir cəmiyyətin yadlaşması, kapitalizmin soyuqluğu, mövcudluq fəlsəfəsi və insan münasibətlərinin pozulması kimi dərin mövzular dayanır. Bartleby-in məşhur ifadəsi “I would prefer not to” (“Etməməyi üstün tutaram”) əsərin əsas fəlsəfi açarıdır.
🔍 Əsərin Qısa Xülasəsi
Əsərin nəql edən şəxsi – hüquq kontorunun sahibi – Bartleby adında sakit, sirli bir katibi işə götürür. Əvvəllər işini səssizcə yerinə yetirən Bartleby, getdikcə kontordakı tapşırıqlardan imtina etməyə başlayır:
“Etməməyi üstün tutaram” – bu ifadə onun cavabı olur. O nə etiraz edir, nə də aydın səbəb göstərir. Vaxt keçdikcə işə tamamilə son qoyur, kontorda gecələməyə başlayır. Hüquqşünas onu işdən çıxara bilmir, nəhayət Bartleby kontordan uzaqlaşdırılır və həbsxanaya düşür. Orada da yemək yeməkdən imtina edir və ölür.
🧠 Dərin Analiz
🧩 1. Bartleby – Yadlaşmış İnsan
Bartleby kapitalist cəmiyyətin simasında yadlaşmış, öz iradəsini itirmiş bir insandır. O, təzyiqə və sifarişlərə itaət etməmək üçün təkcə fiziki yox, ruhi təcrid yolu seçir. Əsərdə o, sadəcə “yox” demir, sadəcə “etməməyi seçir.” Bu passivlik bir varlıq etirazıdır.
🧊 2. Kapitalist Sistem və Emosional Soyuqluq
Wall Street – qlobal kapitalizmin simvolu – burada şəxsiyyətin yox olduğu, insanın sadəcə funksiyaya çevrildiyi bir məkandır. Bartleby isə bu sistemin təkcə fiziki yox, psixoloji qurbanıdır. Onun sakit etirazı – sistemə qarşı bir susqun üsyandır.
🗣 3. Dil və İradə
Bartlebyin eyni cümləni təkrar etməsi – “Etməməyi üstün tutaram” – onun dil vasitəsilə dünyadan uzaqlaşmasını, hətta ünsiyyətdən imtinasını göstərir. Bu cümlə həm passiv müqavimət, həm də psixoloji özünüqoruma aktıdır.
🧱 4. Hüquqşünasın Mövqeyi – Etik Dilemma
Əsərin nəql edən hüquqşünası oxucu üçün bir “güzgü” obrazıdır. O, nə zor tətbiq edir, nə də Bartlebyə tam kömək edə bilir. Onun içindəki rəhm və məsuliyyətsizlik arasında qalan ikili vəziyyət əsərin insani və etik suallarını ortaya çıxarır:
“Kiməsə yardım etmək insanın borcudurmu, əgər o, özü istəmirsə?”
🕳 5. Egzistensializm və Mövcudluq Problemi
Bartlebyin həyat tərzi və intihara bənzər sonluğu egzistensialist fəlsəfəni xatırladır (Søren Kierkegaard, Albert Camus, Jean-Paul Sartre kimi). Bartleby, mənasızlıqla üzləşmiş insandır və onun davranışları məna itkisinə verilmiş cavabdır.
🎭 Simvollar və İşıqlı-Məkanlar
- Wall Street – şəxsiyyəti boğan, mexaniki sistemin simvolu
- Kontorun pəncərəsiz divarları – ünsiyyətsiz, çıxışsız həyat
- Bartlebyin susqunluğu – passiv müqavimət və ruhi əzab
- Həbsxana və aclıq – sosial və psixoloji məhkumluq
🗝 Nəticə
Bartleby sadəcə bir fərdin qəribə davranışlarını izah etmir. Bu əsər – cəmiyyətin insan üzərində qurduğu təzyiqin, emosional tənha qalmanın, etik məsuliyyətin və həyatın mənası sualının dramatik və bəzən acı cavabıdır. Melville burada yazıçılıq tarixinin ən mürəkkəb “susqun qəhrəman”ını yaradır.
Comment yazın