Yazar: Edgar Allan Poe
Janr: Detektiv. mistika. Kriminal.
Edgar Allan Poe-nun “Morg küçəsində qətllər” hekayəsi 1841-ci ildə yazılıb və detektiv ədəbiyyatın ilk nümunəsi kimi qəbul olunur. Bu əsərdə ilk dəfə olaraq məntiqə, müşahidəyə və analitik təfəkkürə əsaslanan bir detektiv obrazı — C. Auguste Dupin yaradılmışdır. Dupin sonralar Şerlok Holms kimi məşhur detektiv obrazlarına ilham vermişdir.
Əsərin qısa süjeti:
Paris şəhərində Morg küçəsində iki qadının (ana və qız) vəhşicəsinə qətlə yetirilməsi hadisəsi baş verir. Qətl sirli və izsiz görünsə də, C. Auguste Dupin adlı ağıllı və təmkinli bir şəxs bu işi araşdırmağa başlayır. Polis uğursuz olduqdan sonra Dupin, yalnız məntiq və müşahidə ilə bu sirri açır və qatilin insan yox, bir oranqutan olduğunu ortaya çıxarır.
Əsas mövzular və ideyalar:
1. Analitik ağıl və məntiqin gücü:
Poe bu hekayədə təxəyyül və hisslərdən daha çox məntiqi düşüncənin, analitik təfəkkürün gücünü göstərir. Dupin ətrafdakı ipuclarını bir-bir analiz edir, fərqləri və uyğunsuzluqları müəyyənləşdirir və nəticədə həqiqətə çatır.
2. Polis sisteminin tənqidi:
Əsərdə Paris polisi hadisəni araşdıra bilmir və çaşqın qalır. Dupin isə sadəcə müşahidə və düşünmə ilə onların görə bilmədiyini görür. Bu, Poe-nun sistemli düşünmənin intuisiya və rütbə ilə müqayisədə daha təsirli olduğunu vurğulaması kimi dəyərləndirilə bilər.
3. Təbiət və vəhşilik:
Qatilin insan yox, bir heyvan — oranqutan olması cəmiyyətin gözləmədiyi bir həqiqətdir. Poe bununla insanın törətdiyi şiddət ilə təbiətin şiddəti arasında fərqi göstərmək istəyir. İnsanlar düşünərək cinayət edir, heyvan isə sadəcə qorxu və instinktə əsaslanır.
4. Dil və şifrə:
Cinayət yerində eşidilən anlaşılmaz səslər müxtəlif şahidlər tərəfindən fərqli dillərə bənzədilir. Bu, Poe-nun dillər arasındakı qavrayış fərqliliyinə və insan zehninin fərqli şeyləri necə yozduğuna dair mesajıdır.
5. Cəmiyyətin qərəzli baxışları:
Əsərdə şahidlərin ifadələri ziddiyyətlidir və hər kəs öz təsəvvürünə uyğun bir şərh verir. Poe burada insan zehni və qərəzli mühakimələrin nə qədər yanıldıcı ola biləcəyini göstərir.
Obrazlar:
C. Auguste Dupin:
O, sakit, müşahidəçi və təmkinli biridir. Onun gücü emosiyalarda deyil, təfəkkürdədir. Poe bu obraz vasitəsilə ideal düşüncə adamını yaradır.
Rəvayətçi (adsız dost):
Dupinin yanında olan, hadisələri izah edən şəxsdir. Onun vasitəsilə oxucu Dupinin düşüncə tərzini izləyə bilir.
Poe-nun üslubu və yenilikləri:
- Detektiv janrının əsas strukturunu müəyyənləşdirib: qətl → ipucları → səhv yönlər → analitik araşdırma → qəfil həll.
- Qəribə atmosfer, gərginlik və gizli qorxu hissi ilə yazılmışdır.
- Müşahidə, detallara diqqət və səbəb-nəticə əlaqəsi Poe-nun stilini müəyyənləşdirir.
Nəticə:
“Morg küçəsində qətllər” — sadəcə bir detektiv hekayə deyil, həm də insan zehni, cəmiyyətin yanaşmaları və məntiqin üstünlüyü haqqında dərindən düşünməyə vadar edən bir əsərdir. Poe bu əsəri ilə ədəbiyyatda tamamilə yeni bir yol açır — detektiv janrı və analitik düşüncə janrı. Onun yaratdığı Dupin obrazı təkcə bir qəhrəman deyil, bir düşüncə simvoludur.
Əsəri bu qədər dəyərli edən şey — Poe-nun insan zehnini incələməsi və oxucunu təkcə cavabı tapmağa deyil, sual verməyə təşviq etməsidir.
Comment yazın