Carl Sagan – Tanrının Qapısını Döyən Elm

2025-05-17

Janr: kozmologiya. əxlaq fələsəfəsi. psixologiya.

Elm və Din: Ziddiyyət yox, Dialoq

Carl Sagan əsərdə elmin və dinin qarşıdurma mənbəyi kimi göstərilməsinə qarşı çıxır. Onun fikrincə, elm kainatın “necəliyini” anlamağa yönəlik metodik bir yanaşmadır; din isə insanın “nə üçün” suallarına cavab axtarır — yəni mənəvi, əxlaqi və varoluşsal məsələlərə.

Təhlil:
Bu baxış açısı klassik “elm vs din” mübahisəsinə alternativ təklif edir — Sagan dialoqa və harmoniyaya çağırır. Elm empirik sübutlara söykənir, dini isə fərdi təcrübə və inanclar formalaşdırır. Bu yanaşma, müasir epistemologiyanın – bilik nəzəriyyəsinin – fundamental fərqliliklərini ortaya qoyur: elm obyektiv, təkrarlana bilən məlumat verir; din isə subyektiv, fərdi mənəvi təcrübədir.

Tanrının Var Olması və Elmi Skeptisizm

Sagan “Tanrı” mövzusunu təhlil edərkən, elmin sübut tələb edən təbiətinə diqqət çəkir. Tanrının mövcudluğu sübut edilə bilməz və elm metodologiyası ilə yoxlanıla bilməz. Bu səbəbdən o, dini inancı “fideizm” (imanın ağıldan üstün tutulması) kimi qiymətləndirir.

Təhlil:
Bu, epistemologiyada çox mübahisəli mövzudur — Sagan burada agnostik mövqe tutaraq, Tanrının varlığı və ya yoxluğu haqqında qəti mövqe bildirmir. Onun yanaşması elmi skeptisizmin nümunəsidir — yalnız sübutlarla təsdiqlənə bilən iddialar qəbul olunmalıdır. Burada o, elmi metodun sərhədlərini də açıq qoyur, yəni elm bəzi suallara cavab tapa bilməz.

Mənəvi Dəyərlər və Elmin Rolu

Kitabda Sagan mənəvi dəyərlərin sadəcə dini mənbələrdən gəlmədiyini vurğulayır. O, etik və estetik anlayışların insan təcrübəsi və təbiətin özündən də qaynaqlana biləcəyini düşünür. Elmin inkişafı isə bu dəyərlərin yenidən düşünülməsinə və zənginləşməsinə səbəb ola bilər.

Təhlil:
Bu baxış, “etik relativizm” və “humanizm” kimi fəlsəfi mövqelərlə üst-üstə düşür. Saganın fikrincə, elm insanlara yalnız texniki bilik vermir, həm də dəyərlərin yenidən qurulması üçün zəmin yaradır. Burada o, elmi təkcə texnoloji inkişaf kimi yox, həm də mədəni və mənəvi transformasiya vasitəsi kimi görür.

İnsanlıq və Kosmosun Yeri

Sagan əsərində insanlığın kosmosdakı kiçik yerindən bəhs edir, bu isə insanın qürurunu tənzimləyən bir perspektiv yaradır. O, insan həyatının mənasını təbiətin geniş kontekstində axtarır və bu axtarışda elmin rolunu vurğulayır.

Təhlil:
Bu, kozmoloji perspektivdə “insanın kiçikliyi” mövzusudur — Sagan bu anlayışla “kosmik təvazökarlıq” aşılayır. Bu təvazökarlıq insanın özünü kainatın mərkəzi kimi görməməsi, eyni zamanda insanlığın əhəmiyyətini itirməməsi ideyasına dayanır.

Elmin Sərhədləri və İnsanların Ruhani Ehtiyacı

Sagan qəbul edir ki, elmin cavab verə bilmədiyi varoluşsualları, məsələn, həyatın mənası, ölüm sonrası həyat kimi sualları din və fəlsəfə cavablandırmağa çalışır.

Təhlil:
Bu, epistemik sərhədlərin qəbuludur — elmin bəzi suallar qarşısında aciz olduğunu anlamaq, həm elmi düşüncə üçün dürüstlükdür, həm də dinin və fəlsəfənin insan həyatındakı rolunu qoruyur. Bu yanaşma postmodern fəlsəfənin elmin limitsizliyinə qarşı müsbət yanaşmasını xatırladır.