Yazar: Cəlil Məmmədquluzadə
Janr: realizm, satira, maarifçilik,
Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan realizm ədəbiyyatının ən kəskin tənqidçilərindən biri kimi tanınır. Onun “Qurbanəli Bəy” hekayəsi də milli maarifçiliyin, cəmiyyətin geriliyini doğuran səbəblərin və mövcud feodal düşüncəsinin tənqidi üzərində qurulub. Əsər həm bədii forma, həm də ictimai-sosial məzmun baxımından klassik satiranın ən bariz nümunələrindən biridir.
Əsərin məzmunu
Hekayənin mərkəzində Qurbanəli bəy adlı tipaj dayanır. O, özünü “ağa”, “bəy” hesab edən, amma savadsız, dünyagörüşü məhdud, köhnəlmiş adət-ənənələrin əsirinə çevrilmiş bir obrazdır. Əslində, onun həyat tərzi və düşüncəsi, bir sinifin – keçmiş bəylərin, feodal zümrəsinin tipik göstəricisidir. Qurbanəli bəyin davranışları və təfəkkürü vasitəsilə yazıçı cəmiyyətin sosial-siyasi geriliyini göstərir.
Əsas mövzular və ideyalar
1. Feodal düşüncə və gerilik
Qurbanəli bəyin davranışları cəmiyyətin feodal qaydaları ilə idarə olunduğu bir dövrün mənzərəsini əks etdirir. O, savadsızlığı ilə fəxr edir, yeni təhsilə və maarifçiliyə şübhə ilə yanaşır. Bu isə bir tərəfdən 19–20-ci əsrlərin əvvəllərində maarif hərəkatına qarşı olan müqaviməti simvolizə edir.
2. Sosial maskalanma və boş titullar
Qurbanəli bəyin “bəy” olması sadəcə formal titul daşımaqdan ibarətdir. Onun nə iqtisadi gücü, nə də mənəvi nüfuzu vardır. Bu da cəmiyyətin içində “saxta böyüklüyün” mövcudluğunu göstərir – insanların sosial statusları əslində heç bir real dəyərə əsaslanmır.
3. Savadın və maarifçiliyin əhəmiyyəti
Məmmədquluzadə əsərdə maarifçiliyin zəruriliyini göstərmək üçün Qurbanəli bəyin savadsız obrazını xüsusi qabardır. Yazıçı açıq şəkildə bildirir ki, millətin tərəqqisi üçün savad və elm əsas yoldur, cahil bəylərin isə yalnız cəmiyyətin ayağına dolanan “daş” olmaqdan başqa rolu yoxdur.
4. Satira və gülüş vasitəsilə tənqid
Qurbanəli bəyin danışıq tərzi, hərəkətləri və düşüncə məntiqi gülünc səviyyədə təqdim olunur. Məmmədquluzadə onun üzərində satira quraraq oxucunu həm güldürür, həm də düşündürür. Bu gülüş acı bir həqiqəti ortaya çıxarır – cəmiyyətin geri qalmasının səbəbi məhz bu cür cahil, köhnəlmiş təfəkkürlü “ağalar”dır.
Əsərin bədii xüsusiyyətləri
- Dil sadəliyi: Məmmədquluzadə sadə, xalq danışıq tərzində yazaraq hekayəni oxucuya yaxınlaşdırır.
- Satirik üslub: İroniya, gülməli təsvirlər, təzadlar əsərin əsas estetik dayaqlarıdır.
- Tipik obraz: Qurbanəli bəy fərdi deyil, bütöv bir sinfin – köhnəlmiş feodal təbəqəsinin simvoludur.
- Realist təsvir: Əsərdə hadisələr həyatdan götürülüb, real insan davranışlarının güzgüsüdür.
İctimai və tarixi kontekst
Hekayə XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda cərəyan edən maarifçilik hərəkatının fonunda yazılıb. Bu dövrdə ziyalılar xalqı savadlanmağa çağırır, məktəblər açılır, yeni mətbuat orqanları yaranırdı. Amma cəmiyyətdə köhnə nəsil – bəylər və ağalar – bu dəyişikliklərə qarşı çıxır, geriliyin davam etməsində maraqlı idilər. “Qurbanəli Bəy” də həmin geriliyi təmsil edən tipajdır.
Əsərin ədəbi əhəmiyyəti
- Azərbaycan satirik ədəbiyyatında tipik cahil bəy obrazının yaradılması ilə seçilir.
- Maarifçilik ideyalarının təbliği baxımından mühüm əsərdir.
- Klassik feodal sinfinin boşluğunu və mənasızlığını açıq şəkildə göstərir.
- Cəlil Məmmədquluzadənin satirik gücünü nümayiş etdirən nümunələrdən biridir.
✅ Nəticə:
“Qurbanəli Bəy” yalnız bir hekayə deyil, bütöv bir ictimai sinfin tənqididir. Məmmədquluzadə bu əsərlə oxucunu güldürərək düşündürür, xalqı maarifə və elmə yönəltmək istəyir. Qurbanəli bəy isə Azərbaycan ədəbiyyatında cahilliyin, köhnəlmiş feodal həyat tərzinin, boş sosial maskalanmanın ibrətamiz timsalına çevrilmişdir.
Comment yazın